Minggu, 30 Oktober 2022

SATUA BAWANG TEKÉN KESUNA


 

BAWANG TEKÉN KESUNA

Ada tuturan satua anak makurenan, ngelah koné pianak luh-luh duang diri. Panakné

ané kelihan madan Ni Bawang muah ané cerikan madan Ni Kesuna

Ni Kesuna sayanganga tekén mémé bapanné, asing-asing tagiha tuukina dogén tur

pasaduné misunaang Ni Bawang jeg guguna dogén. Yén Ni Bawang maidih-idihan tekén

méménné, pepesan tuara maan. Yén maan, pepesan misi munyi jelé. Sanget pesan mémé

bapanné mabina-binan mapanak. Japi kéto, Ni Bawang tetep bakti tekén reramané kéto

masih tekén adinné, Ni Kesuna déning ia inget manyama buka sepité.

Sedek dina anu, méménné ngaukin pianakné maka dadua.

“Cening Bawang muah cening Kesuna, mémé lakar ka peken. Nyanan, tuunang padiné

lantas tebuk ajak dadua dadiang baas réh tusing ngelah baas lakar jakan jani! “

Sasubané méménné majalan, lantas Ni Bawang ngaukin adinné Ni Kesuna.

“Kesuna, Kesuna né suba tengai jalan tuunang padiné! “

Masaut Ni Kesuna, “Tuunang ja malu nyanan icang ngetepin! “

Ni Bawang menék ka glebegé lantas nuunang padi ka tanahé. Suba tuun padiné laut

kaukina Ni Kesuna, “Kesuna, padiné suba betén, dong mai getepin!“

“Getepin ja malu nyanan icang nyemuh!“, kéto pasaurné Ni Kesuna. Lantas getepina

padiné tekén Ni Bawang kanti pragat. Buin Ni Kesuna kaukina tekén embokné, “Kesuna,

Kegiatan VII Kulawarga 91

Kesuna dong jemuh padiné! “

“Jemuh ja malu, nyanan icang mempen ka ketungé! “

Padiné lantas jemuha tekén Ni Bawang. Suba tuh koné padiné, buin kaukina Ni Kesuna.

“Kesuna, Kesuna né padiné suba tuh dong pempen jani ka ketungé!“

Masaut Ni Kesuna, “Pempen ja malu nyanan icang ja nebuk!“

Ni Bawang lantas mempen padiné ka ketungé. “Kesuna, Kesuna padiné suba mapempen

ka ketungé, dong mai nebuk!“

“Tebuk ja malu, nyanan icang napinin! “

Lantas tebuka padiné tekén Ni Bawang. Suba suud Ni Bawang nebuk, buin ia makaukan.

“Kesuna, né suba pragat padiné matebuk, dong tapinin jani! “

“Tapinin ja malu nyanan icang ngalesung!“ Nyak masi Ni Bawang napinin. Jani suba dadi

jijih, lantas Ni Kesuna tundéna ngalesung, nanging ia masih tusing nyak. Kacrita suba

dadi baas lantas adinné tundéna ngaba mulihan, nanging Ni Kesuna masi tusing nyak. Payu

Ni Bawang ané ngaba baas mulihan.

Jani Ni Bawang nyemak jun lakar abana ka tukadé anggona ngalih yéh sambilanga

manjus. Ni Kesuna ngénggalang nguap déwékné aji oot ané ada di ketungané. Sagét teka

méméné uli peken lantas negak marérén di baléné.

Ni Kesuna nyagjagin méménné laut masadu kéné, “Mémé, mémé, embok Ni Bawang

lengit pesan, uli semengan pragat ngitungang mapayas dogén. Tundén ngabaang yéh lakar

inem tusing nyak. Uli tuni ia ka tukadé manjus kanti suba tengai kali jani masih tusing teka.“

Kéto pasadun Ni Kesuna jeg guguna tekén méménné. “Nah buin akejep yén teka uli

manjus lakar opak mémé.“

Buin akejepné teka lantas Ni Bawang ngaba yéh di juné muah panganggoné ané mara

besahina di tukadé.

“Mémé, jeg tigtig tendasné Ni Bawang!” Kéto abetné Ni Kesuna.

Méméné lantas nuding tur nyagjagin Ni Bawang.” Ih, iba Bawang, kéné bikas nyainé,

pragat ngresikin déwék dogén. Tusing pesan iba madalem adi. Bikas nyainé cara buron. Jani

taenang tendas ibané. “

Ni Bawang kamemegan tusing nyidaang masaut. Méméné sahasa ngoros lantas nigtig

Ni Bawang.

“Aduh, aduh, aduh, suudang Mémé! “, kéto geluran Ni Bawang. Nanging, méméné

nyumingkinang nigtig kanti telah matatu macuah-cuah pesu getih.

“Kema iba magedi, da mulih-mulih! Kai suba emed mapanak tekén iba, yén bani mulih

lakar nyalnyal tendas ibané encak kai!“

Mara kéto munyin méméné, Ni Bawang laut majalan sambilanga ngeling sengi-sengi

tusing karuan tetujoné. Salantang jalan ia nyelsel déwék ngamé-amé mati. Asing ané

tepukina tundéna ngamatiang déwékné.

Karingkes saking Satua Bali, jilid II B

CARITA I DURMA



 I DURMA

Kacrita di Singapanjaron wewengkon Wanakeling, ada anak bagus genjing madan I

Rajapala. Geginanné sai-sai maboros ka alasé ngalih kidang, manjangan, céléng muah ané

lénan.

Sedek dina anu, luas ia ngaba tulup tekén panah masusupan neked di bongkol-bongkol

gunungé ngalih beburuan. Uli semeng nganti kalitepet masusupan di tengah alasé masih

tuara maabaan, kalingké kidang manjangan, kadi rasa legu tuara ada tepukina. Mangdané

tuara kapetengan di tengah alasé lantas ia malipetan mulih. Réh pajalané sawat pesan

dulurin kenyel, ban panesé ngentek-entak laut ia marérén di batan punyan taruné ngisisang

peluhné. Suba isisan peluhné, lesuné masih suba gigisan, buin ia ngangsehang majalan

apang nyidaang dinané ento neked jumah.

Gelisang satua suba joh pajalané sagét ia nepukin taman linggah pesan liu misi sarwa

30 Udiana Sastra

bunga makejang melah-melah tur

miik ngalub. Di tengah tlagané

ngebek tunjungé tur nedeng

mabunga. Ada ané mawarna putih,

ada barak, ada kuning, ada ané biru

muah ada ané dadu. Di sisin tlagané

mapageh sarwa sari papilihan

bonnyané miik ngalub. Ditu ada

masih pancoran yéhné ning, kritisannyané

waluya kadi maniké

sambehang. I Rajapala liang idepné

ngatonang kaluwihan tamané, laut

ia marérén negak di batan punyan

tigaroné di sisin tlagané ngilangang

kenyelné sinambi nlektekang isin

tamané ento.

Tondén isis peluhné sagét ada

tingalina anak luh bajang-bajang

pitung diri tur jegég-jegég di sisin

tlagané. I Rajapala lega kenehné

rasa bungah tan panganggo, wareg

tan paneda ngantenang solah

anaké luh pitung diri totonan. Ada

ané ngepik bunga, ada ngembus

klambi lakar malelangian di tlagané.

Sujatinné anaké luh totonan tuah

para widiadari. I Rajapala mengkeb

sinambi nglingling sapapolah widiadariné

ento.

Gelisang crita, mangkin watek

widiadariné suba nglukar busana

laut pacebur-bur malelangian

mideran di tlagané saling buru. Runtag tur jejeh lakar katangehang ngénggalang buin ia

masingidan di punyan pudaké. Uli ditu I Rajapala nyilib magaang ka tongos widiadariné

ngejang busana, laut ngénggalang ngilit baan taru dawa. Dadiannya bakatanga klambin

widiadariné lantas engkebanga. Di subané bakatanga laut ia bangun sarwi gending-gending

mapi-mapi tuara tau tekén ada widiadari masiram ditu. Mireng ada anak magending

para widiadariné ngéncolang ngrangsuk busana soang-soang laut pada mabur kaambarané.

Ada adiri katinggalan ditu, kebarat-kebirit ngalih-alihin klambin idané nanging tuara

kapanggih. Ento awanan tuara nyidaang makeber.

Kacingak I Rajapala teka laut katakénin, pangandikané banban alus, “Duh jero anak

lanang, tiang matur pitakén napiké jeroné wénten nuduk klambin tiangé, antuk tiang kilangan

klambi?” Masaur I Rajapala sada banban, “Inggih jero anak istri, titiang sané ngeniang druén

i déwané. Titiang jagi ngaturang yaning i déwa kayun marabian sareng titiang. Titiang

nénten jagi matebusan antuk mas, inten napi malih jinah”. I widiadari kamemegan nyaurin,

“Duh jero anak lanang titiang puniki wantah widiadari, Kén Sulasih aran titiangé. Titiang

tan dados marabian sareng manusa. Nanging, yaning tan wénten malih pamargi tiosan

nggih titiang ngiringang, durusang waliang dumun klambin titiangé. Sakéwala, titiang lakar

Kegiatan III Bhakti Satya 31

mawali malih ka Kénderan yaning sampun wénten putra adiri”.

Gelisang satua jani I Rajapala suba makurenan ngajak widiadari Kén Sulasih. Tan asué

suba jani ngelah pianak muani bagus genjing, ané madan I Durma. Duaning suba tutug

sengker mapikurenan, ditu lantas Kén Sulasih mapamit tekén I Rajapala lakar nuju Kéndran.

Sasukat katinggalin Kén Sulasih I Rajapala setata sebet rumasa tekén awak lacur ngubuh

pianak padidian.

Jani kacrita I Durma suba matuuh dasa tiban, ditu lantas bapané mapitutur, munyinné

pegat-pegat, yéh paningalané ngembeng-ngembeng, ”Duh cening pianak bapa, tumbuh

ceningé kasih-asih, enu cerik suba katinggalin biang. Nah jani ngijeng cening jumah,

bapa lakar luas nangun kérti ka alasé, idepan bapa ngalahin cening mati. Ada gelah bapa

carik muah tegal pada abedik, kéto masih barang-barang ada abedik melahang anggon

ngupapira idup ceningé. Jemetang ibané magaé, patilesang awaké lacur, palajahin ibané

matingkah, ngomong, matimpal, kéto masih matindakan. Semuné apang melah, kemikan

bibihé manis ento anggon ngalap pitresnan anak. Eda pesan cening mamotoh, mamadat,

mamaling, mamunyah muah mamitra, ento makejang solah ané patut kelidin. Melahang

cening mapisaga tur manyamabraya. Selegang ibané malajahang déwék.”

Suud ngomong kéto laut I Rajapala majalan. I Durma macebur laut nyumbah bapané,

yéh paningalané paketél-tél, kangen tekén déwék lacur, tusing ngelah nyama braya, katinggalin

baan mémé bapa, nyén lakar idihin, nyén lakar takonin, tuara nyidaang ia ngincepang

tutur bapanné.

Kacrita pajalan I Rajapala suba napak di alasé. Di batan punyan kroya gedé pesan, doné

ngerembun bangsingné pasuranting, ditu lantas ia negak masila tiding. Ngranasika mamusti

marep kangin ngregepang yoga semadi, nunggalang bayu, sabda idep. I Rajapala nangun

kérti ditu tusing taén maklisikan baan langgengné mayoga.

Jani kacrita I Durma jumahné kangen tekén awak lacur, tusing engsap-engsap ia tekén

tutur bapanné. Makejang tutur bapanné kalaksanaang, nyabran dina ia malajahang déwék

tuara rérén-rérén ngértiang ané melah. Baan temesné malajahang déwék makelo-kelo

pradnyan pesan ia I Durma. Anteng pesan ia ka bencingah tangkil tekén Anaké Agung di

Wanakeling Baan duegné, dadi lédang kayun tur maweweh-weweh suécan ida Anaké

Agung tekén I Durma nganti ia tuara kuangan pangan kinum.

Kaketus saking Satua Bali, Jilid III A

MATERI ORTI BALI



MATERI ORTI BALI

1. PAMITEGES 

Yéning rerehang ring artos kruna orti, gatra, warta, berita mawit saking

kruna pasang pageh saking pengaruh basa sansekerta, saking kruna “ Vrit” sane madué piteges,

kahanan ”kejadian”, saha yéning selehin ring basa Inggris orti, gatra, warta, utawi berita punika

punika kabaos “Write” sane mateges nyurat utawi nulis. Salanturnyané, yéning selehin ring kamus

besar bahasa Indonesia, kruna “Berita” pitegesnyané inggih punika laporan mengenai kejadian

atau peristiwa yang hangat. Saking makudang-kudang pengertian orti punika, dadosnyané

kapamitegesin indik orti, gatra, warta, utawi berita dados saluiring ”gatra” sane kapireng, kawacen sané madué tetuek mangda sang miragiang wikan ring indik dagingnyané.

Ri antukan mangkin sampun sadia piranti penunjang sané marupa téknologi

modéren saking media cetak miwah media elektronik, minakadiné sané ngranjing pinaka piranti

media cetak inggih punika sakadi: koran, majalah, pamflet, buku, miwah sané siosan, piranti

téknologi sané marupa media elektronik sakadi : Radio, Televisi, miwah Internet.

2.Unsur-unsur Sané nyangkepin indik Orti

Ring sajeroning orti, wénten unsur-unsur orti sané prasida nyangképin indik kawéntenan

daging orti punika, sané ketah kabaosin 5 W, luiré :

−− What (napi sané wénten ring sajeroning kawéntenan ”peristiwa”)

−− When (ri kapan kawéntenané punika ?

−− Who (sira sané nyarengin ring sajeroning kawéntenan punika?)

−− Why (napi makawinan kawentenan punika metu?)

−− Where (ring dija genah kawéntenan punika?)

−− How (sapunapi kawéntenané?)

3. CONTO ORTI/BERITA

Nglawang

Ri kala ngrauhin rahina suci Galungan lan Kuningan,

manah I Kadék Suambara Putra (9) setata liang. Boya sangkaning

kaicénin jinah hari raya, sakéwanten sangkaning

sida mapupul sareng timpal-timpalnyané nglawang ngiterin

désa-désa. Timpal-timpal sampun mapupul, Kadék

Suambara ngawitin nglawang. Masolah bungah nganutin

tetabuhan, nong nong kling, sinambi makedékan, sinambi

saling suirin. Bagia karasayang, kadirasa wareg tan paneda,

yadiastun busan-busan panes nyentak, busan-busan sabeh.

Sekaa nglawang sané makasami kantun alit-alit punika

raris ngrauhin sakancan umah, jero miwah puri sané wénten ring wewengkon Tabanan Kelodan

(Bongan, Wanasara, Pejatén, Bedha, Yéh Gangga, Cengolo, Katimemes, Penarukan, Kelating).

Para panglingsiré miwah para janané siosan sané nyaksi tetingkah alit-alité punika taler rumasa

seneng tur liang. Pinaka cihna rasa liang, soang-soang krama sané karauhin raris ngicén jinah.

Wénten sané ngicén limang tali rupiah, wénten dasang tali rupiah ngantos duang dasa rupiah. Alit-

alité raris sayan-sayan liang. Sasampun wusan nglawang, jinah sané kapolihang lantas kapeték

ri sampun mapupul ngantos akéhnyané sia dasa tali utawi satus tali. Jinah punika kaedum anggén

bekel Galungan lan Kuningan.

“Ngupah barong ri kala alit-alité nglawang kaprecayin sida ngrauhang sakancan rejeki lan

karahayuan,” baos Ida Ayu Putu Sri Utami (49), silih tunggil krama saking Désa Kelating, Kerambitan.

Kasuksman nglawang wantah nyomia sahananing buta kala ring genahnyané. Pangaptiné

mangda buta kalané punika nénten malih ngrubéda, ngusak-asik jagat manusané. Sakadi

wastannyané, nglawang kacihnayang antuk sesolahan tari wali barong ngiterin désa tur nglintangin

soang-soang lawang utawi kori umah soang-soang krama

désa. “Nglawang taler ngraketang pasametonan saking

sekaa-sekaa barong puniki,” tutur Kadék Suambara. (POS Bali).


Sumber: Buku Udiana Sastra : Disdikpora Provinsi Bali

MATERI SURAT/SUALAPATRA BALI



MATERI SURAT/SUALAPATRA/REREPI

1. PAMITEGES

Kawagedan mabasa Bali nénten pacang jangkep yening sampun tedun maparajana ngranjng

dados krama banjar utawi désa pakraman, yéning nénten prasida mabasa tulis umpamin ipun

makarya surat-surat mabasa Bali. Surat puniki mawit saking basa Indonesia raris sampun ngranjing

kosa basa ring basa Bali.

Wangun surat ring basa Bali pateh sakadi ring basa Indonesia, wangun surat madaging

pamahbah (pendahuluan ) daging (isi) miwah pamutut (penutup). Maiketan ring surat-surat mabasa

Bali pacang kabaosang wangun surat resmi miwah surat nenten resmi.

a. Surat resmi minakadi surat-surat sané kamedalang antuk lembaga-lembaga adat sané

wénten minakadi banjar pakraman, désa pakraman , seka truni , subak abian, subak yéh,

miwah sané lianan.

b. Surat sané nénten resmi sakadi surat-surat sané katiba ring kulawarga, surat undangan

pawiwahan, miwah sané lianan.

2. Wangun Surat

Sajeroning surat-surat mabasa Indonesia wénten format baku sané lumrah kaanggén ring kepala

surat, nanging ring basa Bali durung wénten sakadi asapunika. Manut teori bahasa sané maosang

mungguhing basa punika wantah mawiwit saking pacumponan utawi konvensi (kesepakatan) para

krama Baliné mangda maderbé taler pacumponan kadi asapunika mangda nénten méweh makarya

surat. Titiang maderbé manah sané matetujon mangda dengan nyurat surat mabasa Bali, nganggen

taler reringkesan kadi ring sor puniki.

Yth ……..(Yang Terhormat ) sane lumrah ring bahasa Indonesia ngiring gentosin antuk

Swt. ……( singkatan saking Sane wangiang titiang), utawi

Sst. ……..( singkatan saking Sane singgihang titiang )

Skt. ……..( singkatan saking Sane kusumayang titiang )

Stt/Sat. …( singkatang saking Sane tresnain titiang /Sane asihin titiang )

3. Kawigunan Surat

Manut ring daging, wangun lan basa sane kaanggen,

surat prasida kasorohang dados tetiga inggih punika :

surat pribadi, surat dinas, dan surat niaga. Yening selehin

manut ring kawigunannyane surat prasida kasorohang

sekadi surat pribadi, surat resmi, lan surat dinas

• Surat Pribadi

Surat sané kaanggen maosang indik pikayun

kaperluan anggané soang-soang majeng ring kulawarga

miwah sawitra lianan.

Ciri-ciri surat pribadi punika :

* Nénten nganggé kop surat

* Nénten nganggé nomor surat

* Pangawit miwah pamuput manut pikayunan ngraga

* Basa sané kaanggén manut pikayunan ngraga

Surat Resmi

Surat resmi inggih punika surat sané kanngén majeng ring, instansi, organisasi, miwah

anggané soang- soang sakadi uleman, atur piuning, miwah surat édaran

Ciri-ciri surat resmi :

* Nganggé kop surat yening kamedalang antuk

organisasi

* Wénten nomor surat, lampiran, lan perihal

* Nganggé salam pangawit lan pemuput

* Nganggé basa resmi

* Nganggé cap/ stémpel lembaga resmi

* Formatnyané baku

• Surat Niaga

Surat niaga kaanggén ring wewidangan usaha lan industri. Surat puniki kaanggén sajeroning

ngwangun paiketan ring pihak luar. sakadi : Surat jual beli, kwintansi, miwah perdagangan

• Surat Dinas

Surat dinas sané kaanggén ngenénin indik pekaryan formal sakadi instansi dinas lan tugas

kantor. Surat puniki mabuat ring sajeroning pengelolaan administrasi ring instansi. kawigunan surat

dinas punika pinaka dokumén bukti tertulis, srana pangéling, arsip, bukti sejarah perkembangan

instansi, miwah tuntunan.


Conto Surat Resmi:

PEMERINTAH KOTA DENPASAR

DINAS PENDIDIKAN PEMUDA DAN OLAH RAGA

SEKOLAH MENENGAH KEJURUAN NEGERI 1 DENPASAR

TEKNOLOGI DAN REKAYASA, TEKNOLOGI INFORMASI DAN KOMUNIKASI

Jl. Hos. Cokroaminoto No. 84 kodepos 80116 Telp. (0361) 422401 Fax. (0361) 425603

Website : www.smkn1dps.sch.id, Mailto : contact@smkn1dps.sch.id

Nomor : 875.1/0122/ SMKN 1/2015

Lampiran : 1 Lembar

Indik : Undangan Ngamiletin Seminar

Om Swastiastu ,

Malarapan asung kerta wara nugrahan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, kauningayang

sajeroning nincapang miwah nglimbakang keprofesian berkelanjutan, SMK Negeri 1 Dénpasar jagi

ngawéntenang seminar implementasi kurikulum 2013 ring SMK Negeri 1 Denpasar. Malarapan

indiké punika kaaptiang mangda para guru SMKN 1 Dénpasar prasida rauh ring galah sané sampun

kacawisang :

Rahina/ pinanggal : Sukra, 26 Agustus 2016

Jam : 09.00 Wita

Genah : Ring Ruang Rapat SMK N 1 Denpasar

Inggih kadi asapunika pinunas titiang, mogi-mogi nénten wénten kapialang mangda ida

dané prasida ngrauhin. Mantuk ring uratiang miwah sapangrauh Ida-dane, titiang matur suksma.

Om, Santhi, Santhi, Santhi, Om.

Denpasar,..................................


Mengetahui,

Kepala SMK N 1 Denpasar 



Sumber: Buku Udiana Sastra: Disdikpora Provinsi Bali



WACANA KRUNA POLAH



KRUNA POLAH

I. INDAYANG TEGEPIN (LENGKAPI) WACANA RING SOR ANTUK KRUNA POLAH SANE PATUT!

Mémén tiangé tuni semengan luas ka peken ........................nyuh, biu, tekén jagung lakar

adepa. Disubané dagangané makejang payu lantas mulih ....................................bémo mewarna

gadang. Kernét bemoné éncol .........................kranjangné imémé tumuli menékang ka bemoné.

Mémén tiangé lantas ..................didurin sopiré. Di subané teked jumah i mémé nuunang kranjangné

laut ....................gagapan tipat cantok majukut kecambah sambilanga mapajar” yan né daar malu

tipaté, melahang ngejang sematné apang tusing .....................batis. Yen suba suud madaar tulungin ja mémé ........................ buah pohé di teba apang ada adep mémé buin mani. To juané ané lantang

anggon ................... buah pohé. Pohé ané suba .............................demenin semal. Semalé jani

lénan tekén ngamah poh ia masih demen ............................nyuh.


Sumber: Buku Udiana Sastra Disdikpora Provinsi Bali.

WACANA KRUNA WILANGAN




 

Matanding

Tumbén teka uli masuk Luh Sukma masemu girang,

ngojog ke baléné daja ngejang tas duur korsiné,

ngrengkeng magending sambilanga ngelésang

sepatuné. Disubané maganti baju ia nyagjagin

dadongné ané sedek majejaitan di banjah paoné.

matakon dadongné “adi dini negak Luh sing madaar

malu” , “ sing dong yang be meli tipat cantok busan

di kantin sekolahé” keto pesautné luh Sukma.

“Akuda bekelina dadi maan meli tipat?” Tuni mémé

ngemaang siu rupiah, sisané ibi buin satak,dadiné

tiang mabekel nembangsit. Suba kéto meli tipat

aungkus aji limangatus seket,minuman abotol aji satus, roti dadua aji satus, tekén biu bin abu;ih

aji seket rupiah. OOOh kéto dadongné anggut-anggut nyautin. Iluh mablanja dogén gaené sing

seleg malajah sinah mani sing lakar naik kelas. Ah dadong sing percaya tekén cucu, tuni tiang

ulangan mapetekan uli besik kanti satus, ngitung tambah, kurang, bagi, dadiné tiang maan ulangan

aji sia. timpal tiangé ulangan maan aji dua, papat, lima, sing ada maan ji pitu.

Dong dadi majaitan ?. Yééé.. kadén oton iluhé jani. nah men keto yang milu matanding. kuda

ngai tipat ?. ngai duang kélan . Daksina dadua, tumpeng papitu,baas jemak atengan prepatan,

biu aijas, tebuné alih akatih da buka lingseh teteka. sematé jemak apesel, croringé arencé, Béh liu

pesan isin bantené kéto Luh Sukma makaengan .


Daftar Pustaka:

Buku Pelajahan Udiana Sastra XII: Disdikpora Provinsi Bali

Kamis, 27 Oktober 2022

MODUL BAHASA BALI 2

 


 

WIDYA MANDARA 2

 

MODUL BAHASA BALI SMA/SMK X

Nama                                       : ...........................................................

Nis                                           : ...........................................................

Kelas/KompetensiKeahlian    :.............................................................


DAGINGBUKUPURWAKA......................................................................................... i

ADIAYA I MIRENGAN..............................................................................................       1

 

1.   PIDARTA BASA BALI (DHARMA WACANA)....................................        1

2.   ANGGAH-UNGGUH BASA BALI..........................................................        8

3.   TATA KRUNA BASA BALI.....................................................................       16

ADIAYA II MAWICARA............................................................................................       30

1.    WAGEDMAPIDARTA BALI (DHARMA WACANA)........................        30

2.   PARIBASA BALI........................................................................................      34

ADIAYA III NGAWACEN..........................................................................................       42

1. WACANA BERAKSARABALI (KARMAPHALA)..............................           42

2. WACANAPANGANTERBAOS..............................................................            46

3. WACANAPUISI BALIPURWA (PUPUHDURMA)LANPUISI

BALI ANYAR.............................................................................................      49

ADIAYA IV NYURAT.................................................................................................       54

1. PASANGAKSARA BALI..........................................................................          54

2.   TATA NYURAT LONTAR........................................................................      65

Daftar Pustaka..................................................................................................................... 72


PURWAKA

 

OmSwastyastu,

 

MalarapansangkaningasungkerthawarunugrahaSangHyangParamaKawi,prasidatitiangmuputangcakepanLKSpuniki,sanemaduetatujonwantahkaanggennuntunmiwahnyangkepinpustaka-pustakabasaBalisanesampunwentenmiwahsampunnglimbakringjagate.CakepanpunikiwantahtitianganggenringsajeroningwawidangansekolahSMKNBaliMandara.

SantukankawentenancakepanLKSpuniki,malarapanantukngipil-ngipilsahanganggitsakingmakudang-kudangcakepanbasalansastraBali,utamanipunsakingcakepanWidiaSari,SorSinggihBasaBali,TataWerdhiBasaBali,ParibasaBali,PedomanPasangAksaraBalimiwahSubhasitha,sampunjantenkariakehkakirangannyane.Duaningasapunikamaka kiranglangkungtitiangnunas agungsinampura.

CakepanLKSpunikikakaryaninmarupamaterilanpitakenpitakensanekaanutangringKurikulum2006/KTSP(KurikulumTingkatSatuanPendidikan),mangdaprasidakaanggensaranaringsajeroningnuntunpalajahanmiwahngiceninpalajahanbasalansastraBali.

Pangaptinlanpinunastitiangemogi-mogicakepanLKSpunikiwentenpikenohnyane,sahamangdasuecaledangIdadaneparawidagda,parawibuhingbasalansastraBalingicentitiangsasuluh, mawastucakepan puniki prasidaparipurna.

OmSantih Santih SantihOm.


ADIAYA IMIRENGANG

1. DHARMA WACANA

 

Standar Kompetensi

 

Mampumemahamidanmenanggapiwacanalisannonsastramelaluimendengarkanpidato,informasi(siaranberita)baikdari mediaelektronikyangdisampaikansecaralangsungataupun melaluirekaman.

 

Kompetensi dasar

 

Mampumenyimak teks pidato berbasa Bali (dharma wacana)

 

Indikator

 

·         Menjelaskan pengertian dharma wacana

·         Menyebutkankerangka dharma wacana

·         Menyebutkankreteria penilaian lomba dharmawacana

·         Membahaskosakata bahasaBali dalam teks dharma wacana

·         Mengungkap isi ringkasdharma wacana

 

=================================================================

 

A.Pamiteges Dharma Wacana

 

DharmaWacanainggihpunikasekancanbebaosanpidartabasaBalisanedagingnyanengineninindikdaging-dagingsastraAgamamiwahbudhipekerti,minakadiindiktetuekrahina-rahinasucilanajah-ajahan Agama.

DharmaWacanapunikiketahkabaktayangrikalawentenupacara-upacaraAgamasakadi :

-          DewaYadnyaluiripun;PujawaliringPura-pura,piodalanringMerajan,lan PiodalanringKawitan.

-          UpacaraManusiaYadnyaluiripun;Pawiwahan,Matatah,TigangSasih(3bulanan),Ngotonin, msl.

-          Upacra Bhuta Yadnyaluiripun ; Macarurikala rahina Nyepi, msl.


B.Wangun NaskahDharma Wacana

 

Malarapanantukkawentenandharmawacana,sajeroningpacangmakaryanaskahutawiteksdharmawacanapatutkaelinginparindikansanedadosanggentitipangancaninggihpunika :

1.      DharmaWacanakamanggalainantuk  murdhautawi  judul  dharmawacanamanuttopik utawitemasane sampun kacumawisang

2.      Pamabahutawi pendahualuan patutmadaging:

a.       Pangastawa/pangastuti(lumrahnganggen salam panganjali)

b.      Matur pangayubagia,panyuksma,miwah swasti prapta ringSangsane rauh

3.      Dagingdharma wacana (manut topik/temadharmawacana)

4.      Pamuputdharmawacana

a.       Nyutetangdagingbebaosan

b.      Matursuksma antuk uratian parajanane

c.       Nunaspangampura antukkakirangannyane

d.      Salampamuput(ketahnganggenparamsantih).

 

C.Panuriksan utawi KreteriaPenilaianLombaDharma Wacana

 

Sajeroningngamiletinpacentokanutawilombadharmawacana,wentenpapatsaneseringkatureksain,kaselehin,utawikaicenin nilai sakadi ringsor puniki :

1.      Wiraga

Sanerumasukringwiragainggihpunikapenampilansangsanemabaosanrikalamaktayangdharmawacanasakaditatacaramabusana,tatikesanutawiolahtubuh(gestur)

2.      Wirama

Sanerumasukringwiramainggihpunikapelafalansuara/vokalmangdapastilanjelassakadisuaraa mangde jelas suaranyane a, msl.

3.      Wicara

Sanerumasukringwicarainggihpunikapenguasaanmateri,penggunaanbahasamanutringanggahungguhingbasaBali,lanpenelolaantemamangdamurdhamiwahdagingdharmawacanaanutringtemasanesampunkacumawisangolihlembagasanengaentenangpacentokan/lomba

4.      Wirasa

SanerumasukringwirasainggihpunikapenjiwaanutawirasaSangsanemabaosanmaktayangdharmawacana mangda prasida nudutkayun sangsanemirengang.


D.Ngwacen lanMiarsayangDharma Wacana

 

DHARMA WACANAPUTRA SUPUTRA

PINAKADASAR NGELESTARIANGBUDAYABALI

 


 

titiang.


Suksmaaturtitiangmajengringugrawakya,antukgalahsanekatibaring sikian


 

-          Majeng ring prawartaka sane kusumayang titiang,

-          Para angga panureksa sane wangiang titiang,

-          Parapamiarsasinamian sane suksmyang titiang,

-          Miwahparapamiletpacentokandharmawacanasanedahattresnaasihintitiang.

Sadurungtitiangnglanturangdaging-dagingdharmawacanapuniki,lugrayangtitiangngaturangsembahsubhaktinunasicamajengringIdaSangHyangWidhiWasa,duaningsangkaningsihpasuecanIda,irgasarengsamiprasidamasadhuajengringgenahebecikpuniki.Ngiringsarengsarengnyakupangkarakalihsahangaturangpangastungkarapanganjali,“OmSwastyastu”.

InggihRatuIdadanesarengsamisanekusumayangtitiang,ringrhinasanebecikpuniki,garjitamanahtitiangeprasidamasaduajengringpalungguhRatuIdadanesinamian,mapurwaantukpidabdabpacentokanDharmawacanasakadimangkin.MungguingDharmaWacanasanepacangkaturinggihpunika“PUTRASUPUTRAPINAKADASARNGELESTARIANGBUDAYA BALI”.

Inggih,RatuIdadanesarengsamisanewangiangtitiang,ngenininindikputra suputra,sanemangkintitiangtegesang,“Suputra”mawitsakingkurunaPutrasanemaartos“Oka”turpolihpanganterSusanemateges“Becikutawiluwih”,dadosnyanePutraSuputrainggihpunika”Putrasanebecikutawiluwih”.Maduweputrasuputrapinakaarthasanepinihutamanentenwentensanenyaihinringjagate,saneprasidanyinggihangCaturGuru,minakadi;GuruSwadhyaya,GuruRupaka,GuruWisesa,miwahGuruPangajian.RatuIdadanesanewangiangtitiang,tegesangtitiangmalihsanekabaosputrasanekinucapputrasuputrapunikamangdaprasidanglaksanayangsanekabaosTriKayaParisudhasanemungguh ringsastra-sastraAgamaHindune.


Minakadinipun :

 

-          ManacikaParisudha,inggihpunikamanahsanebecikringsajeroningmapikayuanan,mangdaprasidamulatsarirautawiintrospeksididiringringkauripan sakadi mangkin.

-          WacikaParisudha,inggih punika bebaosansanepatut rikalaningmabaosansarenganaktiosan,sakadisanemungguhringpustaka“Nitisastra”inggihpunika :

“ WASITA NIMITANTAMANEMULAKSMIWASITA NIMITANTAMANEMUMITRAWASITA NIMITANTAMANEMUDHUKAWASITA NIMITANTAMANEMUPATI”

Teges ipun :

 

“Ulianmabaosngamolihangkasenengan

 

Ulian mabaos iragangamolihangsawitra utawisraya kantiUlian mabaos iragangamolihangkasangsaran

Talerulianmabaos nenten patut, urip sane ngemasin”

 

RatuIdadanesarengsamisanekusumayangtitiang,iragadadosjatmamauripringjagatemangdaalon-alonmaturutawimabaosan.SakadisanemunggahringsastraAgamainggihpunika“GumaweSukhanikangWongLenKiningkinira”.Suksmanipun:mangdaulianmabaosiraga nyenengangpikayun Sangsane mirengang.

-KayikaParisudha,inggihpunikaparilaksanasanebecikringsajeroningmaparilaksanaringjagate.Turprasidanglaksanayangswadharman,sanekabaos“Dharma Agama lanDharma Negara”.

DharmaAgamamapitegesSwadharmaningIManusamangdasatinuutringdagingsastra-sastraAgamasanenuntuniragasarengsamimaparilaksanabeciklanpatut.Sakadisane kabaos“Tri Hita Karana”, minakadi :

1.      Prahyangan

2.      Pawongan

3.      Palemahan

 

DharmaNegaramapitegesswadharmaningIManusasatinuutturnentenlempasringpidabdabpamarginGuruWisesasanebecik,sanengawinangjagatepunikiprasidatrepti,rahayu,lanjagadhita.DharmaAgamalandharmaNegarapunikiprasidangiketparayowanaringsajeroningmolahmaprawertiringjagatepuniki.Parayowanasanekinucap“PutraSuputra”mangdaprasidangajegangDresta,sima,Adat,Budaya,lanPamarginAgamaHindu manut ringDesaPakraman.


InggihRatuIdadanesinamiansanetresnesihintitiang,ringgalahsanebecikpunikibangetpinunastitiangmandeRatuIdadanemaduwePutraSuputra,ngalanturangsanesampunkamargiangringparapanglingsireriwekas,pinakadasarmikukuhangSangHyangAgamalanBudayaBali.Sakadimungguh ring “Kakawin Nitisastra,”inggih punika :

“Sang Hyang CandraTarangganapinakadipamamadangi ri kalaningwengi,Sang HyangSuryasedengprabhasamaka dipamamadangi ri Bhumi Mandala,Widya SastraSudharmadipanikanang Tri BhuwanasumenoPrabhaswara,PutraSuputraSadhu GunawanmamadangiKulaWam\ndhuWandhawa”

Teges ipun :

 

“Sang HyangWulan lanSangHyangWintangpinakasuluh sane nyunarin rikala wengi,

 

KententalerSangHyangSuryanedengmasunardumilahpinakasuluhsanenyunarinjagatesami,

Yeningkaweruhanlankepatutanpunikapinakasuluhring jagattiganepuniki,minakadiBhurloka Bwah loka miwahSwah loka,

KemaonPutrasaneSuputra,luwihWijaksanalanwikanringdaging-dagingsastraAgama

pinakasuluh ringkulawargamiwah ringpasemetonan”.

 

 

InggihRatuIdadanesinamiansanewangiangtitiang,titiangnunasmangdaRatuIdadaneprasidanglaksanayangsakaditatujonGuruWisesautawiProgramPamerintahngenininindik “KeluargaBerancana”.

Malarapanantukkeluargaberencanaprasidangamolihangturngembasangputra-putrasane“Suputra”.DumogiantukputrasanesuputrapunikijantensampunprasidangawerdiangturngrajegangBudayaBali.Yenanggentitiangimba,parayowananemaduepikayunansanebecikanggenngawerdiangturngalimbakangBudayaBali,umpami:satinuutringdagingsastraAgama,senengmalajahinnyurataksaraBali,Makakawin,talernyarenginpacentokanDharmawacanasakadirahinamangkin.Yansampunsakadipunikasamiprasidamamargi,dumogikasupretiansidakapanggih,utamanyanesanekabaos“PutraSuputra”.SayuktimewehpisanmalaksanasanemanutringdagingsastraAgamane,sakadisanekabaos“Waluyaangawawungkalrimadraningparwata,tansamarikalaninganglepaswungkalmaringpuncakingparwatatumurun”.Tegesipun:sakadimaktabatukapuncakingGunung,tanpatehsakadingentugangbatusakingpuncakingGunung.NgenininindikpunikangiringiragasarengsamisikiangkayuneantukngawerdingturngrajegangBudayaBaline.Mangdanentensakadikatakringbonkoltunjunge,nyongetbengongangobngatonangsekartunjungsanengulanguninnudutkayunnanginITamulilingansakingdohrauhmanampekinsekartunjungeturngisepsarinyane,tateuknyaneIragamenengringBali


dadoskramaBali neneten uning Budayabali sane adhi luhung, nangingparawisatawanerauhke Bali malajahin sakancanBudayasane wentenringBali.

InggihratuIdadanesinamiansanekusumayangtitiang,wantahasapunikasaneprasidaaturtitiang,kiranglangkungtitiangnunasagengsinampura.Mogi-mogi titiangsarengRatuIdadanesinamiansatatangamolihangkarahyuan,karahajengan,dhigahayu,dhirgayusa, kapungkur wekas.

Pinakapamuputatur,titiangngaturangparamasantih“OmSantihSantihSantihOm”

(Wina dkk. Subhasitha:2009)

 

NB : DharmaWacanapunikihapalang tur baktayang ring ajengkelas!

 

E.Nyawis Pitaken

 

Indayangcawis pitaken ringsor, rerehcawisanyane ringwacenan baduur!

 

1.      Telatarangnapi artosnyane utawipengertian Dharma Wacana?

2.      TelatarangnapikemantensanekatureksainutawikreteriapenilaianrikalanyarenginpacentokanDharmaWacana?

3.      Napimurdhan Dharma Wacana ringajeng?

4.      Napiartosnyane “Putrasuputra”?

5.      Sapa sirasane kawastanin“CaturGuru”?

6.      Sane encenkawastanin “Tri Hita Karana”?

7.      Napiartosnyane” Dharma Nagara”?

8.      Napiartosnyane “WasitaNimitanta ManemuLaksmi”?

9.      Napiartosnyane “WasitaNimitanta ManemuMitra”?

10.  Napiartosnyane“Waluyaangawawungkalrimadraningparwata,tansamarikalaninganglepaswungkal maringpuncakingparwata tumurun”?


Penyawisannyane :

 

1. ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

2. ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

3. ..........................................................................................................................................

4. ..........................................................................................................................................

5. ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

6. ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

7. ..........................................................................................................................................

...........................................................................................................................................

8. ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

9. ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

10...........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................


2. ANGGAH-UNGGUHINGBASA BALI

 

Standar Kompetensi

 

Mampumemahamidanmenanggapiteorilinguistiksosialterkaitketerampilanberbicara,khususnya anggah-ungguhing basa Bali

 

Kompetensi Dasar

 

Menyimak Teori Anggah-ungguhing Basa Bali

 

Indikator

 

·         Mendengarkan penjelasan “Anggah-ungguhing Basa Bali”

·         Memahami“Wirasan Kruna Basa Bali”

·         Menyebutkan “Anggah-ungguhKruna Basa Bali”

·         Memahami “Anggah-ungguh Lengkara Basa Bali”

·         Memahami “Anggah-ungguh Basa Bali”

 

 

 

 

A.WiwilanKawentenanAnggah-ungguhing BasaBali

 

BasaBalisinalihtunggilbasadaeraheringIndonesiasanemaderbewangunmasorsinggih.Ngawitwarsa1974,dukPasamuhanAgungBasaBaliringSingaraja,sorsinggihbasaBalinekabaosAnggah-ungguhingbasaBali.J.Kersten,S.V.D.maosangantukistilahWarna-warna Bahasa Bali.

Kawentenananggah-ungguhingbasasajeroningbasaBalisanekantosmangkinkantunmanggehmawitsangkaningkawentenanpalapisanmasyarakatBaliminakadipalapisanmasyarakatBali Purwa(tradisional) miwahmasyarakatBaliAnyar(modern).

PalapisanmasyarakatBaliPurwa(tradisional)metusakingpamijilanutawi(keturunan),SangkaningpamijilankramaBaline,wentenTriWangsamiwahWangsaJaba.SanekabaosTriWangsawantahtatigawangsanekaboasSangsinggih,minakadi;Brahmana,Ksatria,miwahWesia.RarissanekabosWangsaJabasahakabaosSangSorwantahsametonBalinesane mawit sakingSudraWangsa.

SalanturnyanesajeroningpalapisanmasyarakatBaliAnyar(modern)wentenSangSinggihsanekabaosprakanggeutawiprayayi(pinakasangsinggih)minakadiSangmaragaGuruWisesa(pejabat),Majikan,Direktur,Manajer,Rektor,Dosen,Guru,Bendesa,Sulinggih,miwahsanelianan.Sanekabaosparajana(SangSor)inggihpunikaSangsanemaduwelinggihBuruh,Murid,Mahasisia,Parekan,panyeroan(pembantu),miwahsanelianan.


Majalaranringkawentenanpabinayanlinggihpunikararismetutatakramamabebaosansane waluyane pinakauger-uger sajeroningmabaos Balisakadi puniki.

1.      WangsaJaba rikalamabaos utawimaatur-atur ring Sang maraga Tri Wangsakapatutangnganggen basaAlus.

Umpami :IMade --à ring Ida Bagus-àmaatur (Alus)

IDolar --à ringGusti Patih-à maatur (Alus)

2.      TriWangsarikalamabaosringSangmaragaWangsaJabakaangkatmabaosAndap(mabasa biasa, nentenalus)

Umpami : RajaTua--à ringIdolar -à mabaos (Andap)Ida Bagus--à ringIMade -à mabaos(Andap)

3.      Parajanautawijadmanesanelinggihnyanesoran,rikalaningmabaosringsangmaragaPrakangge utawi Prayayipatutmabaosalus.

Umpami : Sopir --à ring Rektor -à maatur (Alus)Pegawai--à ringBupati-à maatur(Alus)

4.      PrakanggeutawiPrayayi,rikalaningmabaosringSangsanesorankaangkatmabaosnganggen basa Andap utawi basaBiasa.

Umpami : Direktur--à ringPegawai-à mabaos(Andap)Majikan--à ringBuruh-à mabaos (Andap)

 

 

 

B.Anggah-ungguhingKruna

 

DawegsemesterkapertamautawisemesterGanjilsanelintang,alit-alitesampunmalajahinmungguingkruna-krunabasaBalinesanekapalihdadospitungsoroh inggihpunika :

1.      KrunaAlus Singgih: KrunaAlus sanekaanggennyinggihangSang Singgih,umpami ; marayunan,mirengang,nyurianin,mawarih,ngandika, makoratan, msl.

2.      KrunaAlusSor:krunaAlussanekaanggenngasorangraga,ngasorangSangSor,umpami ; mabanyuh, manah, padem,mapajar,miragi, msl.

3.      KrunaAlus Mider:krunaAlussanekaanggennyinggihangmiwahngasorang,umpami ; makarya, rauh,sareng, lali, nenten, sampun, msl.

4.      KrunaAlusMadia:KrunaAlussanewirasanemadia,umpami;ampun,nggih,ten,tiang, nika, niki, msl.

5.      KrunaAndap:Kruna sane wirasanyane bias,nenten kasarlan nenten alus, umpami ;suba, teka,nyen, kema, jani, lakar,ngomong,ngenceh, msl.

6.      KrunaMider:Krunasanenentenmaduwewangunalus,umpami;kija,tanah,tembok, nyongkok,nenggel, meja, kursi, radio, koputer, msl.

7.      KrunaKasar:Krunasanewirasanejelekutawikaon,umpami;naskeleng,cicing,bangsat,siga, iba, nidik, mantet, not, cai,nyai, msl.


C.Nyawis Pitaken

 

Indayangcawis pitaken ringsor puniki!

 

1.      Istilahsanekaanggenmaosangkawentenantingkat-tingkatanbasabali ngawitPasamuhan AgungBasaBali ringSingaraja inggih punika....

2.      J.Kersten S.V.D maosangistilahtingkat-tingkat basa Baline antuk istilah....

3.      Napi sanemawinan kantos mangkin wenten anggah-ungguhbasaringBali?

4.      Yening ringaguron-guron(sakolahan),sapasirasane kabaos SangSinggih?

5.      Yeningrereh ringwangsa,wangsa sane encen kabaos SangSor?

6.      Wangsa Jaba rikala mabaos ringTriWangsa patut nganggen basa napi?

7.      ParaSisya-sisyanerikala mabaossareng Bapak/IbuGuruutawiBapak KepalaSekolahpatutnganggenbasa....

8.      Manutwirasan kruna, kruna basaBaline kapalihdados pitungsoroh, tegarangbacak!

9.      Indayangsurat papat krunasanemawirasaAlus Mider!

10.  Indayangsurat papat krunasanemawirasaAlus Singgih!Cawisan :

1. ..........................................................................................................................................

2. ..........................................................................................................................................

3. ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

4. ..........................................................................................................................................

5. ..........................................................................................................................................

6. ..........................................................................................................................................

7. ..........................................................................................................................................

8. ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

...........................................................................................................................................

9. ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

10...........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................


D.NegepinWangun AlusKruna

 

Jangkepinwangunaluskruna-kruna ringsor!

 

Text Box: Anda	Alus Singgih	Alus Sor

 

1.

Aba

............................................

......................................

2.

Adan

............................................

.......................................

3.

Alih

............................................

.......................................

4.

Baang

............................................

.......................................

5.

Teken

.............................................

.......................................

6.

Cunguh

.............................................

.......................................

7.

Dingeh

.............................................

.......................................

8.

Madaar

.............................................

.......................................

9.

Ngenceh

.............................................

.......................................

10.

Enyak

.............................................

.......................................

11.

Gelem

.............................................

.......................................

12.

Icang/iang

.............................................

.......................................

13.

Keneh

.............................................

.......................................

14.

Lekad

.............................................

.......................................

15.

Mamunyi

.............................................

.......................................

 

 

E.Anggah-ungguhingLengkara Basa Bali

 

 

Indikanggah-ungguhingbasaBalineprasidakaplajahin sakingtigangpaletaninggihpunikamalarapanwirasankruna,manutwirasanlengkara,miwahwirasanbasa.RingsemesterpertamautawisemesterGanjilsanelintang,alit-alitesampunmlajahinanggah-ungguhbasaBalinemanut wirasankruna.Malarapanantukkawentenanglinggih kramaBalinepunika,metukruna-krunabasaBalisanetalermaderbewirasamatios-tiosan,wenten;

(1)   krunaalussinggih,(2)krunaalussor,(3)krunaalusmider,(4)krunaalusmadia,(5)kruna mider, (6) krunaandap, lan(7) krunakasar.

Ringpaplajahanpunikipacangkalanturangantukplajahananggah-ungguhingbasaBalimalarapanwirasanlengkarannyane.Lengkarabasabalinemajantenkawangunantukkruna-krunasanemasor-singgihsakadisanesampunkabaosringajeng.Duaningasapunikalengkara-lengkarasanemetutalermaduwewirasasanematios-tiosanmanutringkruna-krunasane ngwangun lengkarapunika.

Malarapanantukrasabasanyane,lengkarasajeroningbasaBalikakepahdadosnenem,inggihpunika;(1)Lengkaraalussinggih,(2)lengkaraalussor,(3)lengkaraalusmider,(4)lengkaraalusmadia,(5) lengkaraandap,miwah(6) lengkara kasar.


1.      LengkaraAlus Singgih

 

LengkaraalussinggihmaduwewirasaalussanekaanggennyinggihangSangSinggih,yadiastunnentenmakasamikruna-krunanyanesakingkrunaalussinggih.Lengkaraalussinggihseringkawangunantukkruna-kruna;KrunaAlusSinggih,KrunaAlusMider,miwahKruna Mider.

Umpami :

 

a)      Ida/ kari / ngecet / tembok.(Asi, Ami, Mider,Mider)

b)      PakCamat / sampun / maduwe/ oka / truni-truni.(          Asi, Ami,        Asi,       Asi,   Ami)

 

2.      Lengkara Alus  Sor

 

LengkarasanengawetuangwirasaalussahakaanggennagasoranganaketiosansanepatutkasorangduaninglinggihnyanepinakaSangSorkawastaninlengkaraalussor.lengkaraalussorpunikikawangunantukkruna-krunaAlusSor,AlusMider,Andap,miwah,KrunaMider.

Umpami :

 

a)      Ipun / Kantun / nembok / bale / Bali.( Aso,  Ami,   Mider,Andap / Mider)

b)      Titiang/ sampun / nunas/ iwawu.( Aso,   Ami,  Aso,  Ami)

 

3.      Lengkara Alus Mider

 

LengkaraalussanekaanggenmabaosantukSangmabaosmasarenganSangkairingmabaoskawastaninlengkaraalusmider.Lengkaraalusmiderpunikiakehankawangunantukkruna-kruna alus mider maweweh krunamider lan kruna Asi.

Umpami :

 

a)      Ngiring/ sareng-sareng/ngastiti/Ida SangHyang WidhiWasa.( Ami,      Ami, Ami,   Asi)

b)      Wantah / iraga / sane/ patut / ngrajegang/ seni budaya/ Baline.( Ami,  Ami,Ami,Ami,Ami,Mider,Mider )


4.      Lengkara Alus Madia

 

LengkaraAlusMadiainggihpunikalengkaraBalialussanemaderbewirasamakantenkirangalusutawikantunmadia.LengkaraAlusMadiapunikiakehnganggenkruna-krunaalusmadia.SajabapunikatalermawewehKrunaAlusMider,KrunaMider,miwahkruna Andap.

Umpami :

 

a)      Tiang/ nunasang/ antuk/ linggih / jerone.( Ama,Aso,Ami,Ami,Ama)

b)      Tiang/ kantun / meli / katikan / dumun.( Ama,Ami,Andap,  Mider,  Ami )

 

 

5.      Lengkara Andap

 

LengkaraAndapinggihpunikalengkarabasaBalinesanewirasanyanebiasa,nentenkasartalernentenalus.Lengkareandapepunikikawangunantukkruna-krunasaneAndapmiwahKruna Mider.

Umpami :

 

a)      Ia/ mara/ majalan / lakar / ngebah / tiing/ tali.( Andap, Andap, Andap,Andap,Mider,Mider)

b)      Icang/ lakar / ngecet / tembok / malu.

( Andap, Andap, Mider,Mider, Andap )

 

 

6.      LengkaraKasar

 

LengkaraKasarmaduwewirasasanetanbecikutawikaon.Yadiastunasapunikanentensamikruna-krunasanengwangunlengkarakasarpunikasakingkrunakasar.Talermaweweh krunaandapmiwahkruna mider.

Umpami :

 

a)      Yen / suba/ betek / basangne / pragat / mamelud/ di / pedemane.( Andap, Andap, Kasar,Andap,Andap,Kasar,Andap, Kasar )

b)      Men/ Cai / ngleklek /di / Sanggah / ngae/ Wc.

(Andap,Kasar,Kasar,Andap,Andap,Andap,Mider)(Suwijadkk.WidiaSariXI:2012)


F.NyuratLengkaraManutAnggah-ungguhingKruna

 

Indayangmakarya lengkaraantuk kruna-krunaringsor!

 

1. Marayunan=....................................................................................................................

2. Mirengang=.....................................................................................................................

3. Mabaos=..........................................................................................................................

4. Mapajar=.........................................................................................................................

5. Matur=.............................................................................................................................

6. Miragi=............................................................................................................................

7. Ampun=...........................................................................................................................

8. Tiang=.............................................................................................................................

9. Nika=...............................................................................................................................

10. Rauh=..............................................................................................................................

11. Sareng =............................................................................................................................

12. Kema=.............................................................................................................................

13. Ngeling=..........................................................................................................................

14. Medem=..........................................................................................................................

15. Bangka=..........................................................................................................................

 

G. Makarya Lengkara

 

Indayangmakarya lengkaraAsi,Aso, Ami,Ama,Andap, lan Kasar

 

1.      Lengkara Alus Singgih

1) IdaAyu..............................................................................................................................

2) GustiAji............................................................................................................................

3) ....................................................marayunan.....................................................................

4) ....................................................mawarih.........................................................................

5) BapakKepala Sekolah.......................................................................................................

 

2.      Lengkara Alus Sor

1) Ipun...................................................................................................................................

2) Dadongtitiang..................................................................................................................

3) Adinipune........................................................................................................................

4) ..............................................................................................................................padem.

5) ..............................................miragi................................................................................


3.      Lengkara Alus Mider

1) Iraga..................................................................................................................................

2) Kramabanjare..................................................................................................................

3) Ngiringsinarengan...........................................................................................................

4) ........................................rauh...........................................................................................

5) ....................................................................................................mangguhkarahajengan.

 

4.      Lengkara Alus Madia

1) Tiang.................................................................................................................................

2) ..........................................ampun....................................................................................

3) Niki...................................................................................................................................

4) Tiangten...........................................................................................................................

5) Nggih,..............................................................................................................................

 

5.      Lengkara Andap

1) BeliMade.........................................................................................................................

2) MbokIcange.....................................................................................................................

3) ..................................magae............................................................................................

4) ..................................................................................................................................idup.

5) ...................................lekad.............................................................................................

 

6.      LengkaraKasar

1) Cicinge.............................................................................................................................

2) ..........................................pules......................................................................................

3) Madak...............................................................................................................................

4) ...........................................ngenot...................................................................................

5) .............................................................................................................................bangka.


3. TATA KRUNA BASA BALI

 

Standar Kompetensi

 

MampumemahamiberbagaibentukkatabahasaBalisebagaipenguasaanilmumorfologi(tata bentukkata).

 

Kompetensi Dasar

 

Menyimak tata bentukkata bahasa Bali

 

Indikator

 

·         Memahami berbagai bentuk kata bahasa Bali

·         Memahami makna kata-kata bahasa Bali yangdicontohkan

·         Menyebutkan contoh-contoh kata bahasa Bali dalamberbagaibentuk

·         Membuatkalimatdengankata-kata bahasa Bali dalam berbagaibentuk

·         Membedakan anggah-ungguh Kruna Basa Bali

 

 

 

 

 

A.Wangun Kruna Basa Bali

 

Wangunkruna(bentukkata)sanekabaosangirikiwantahnapisanekabaosbentukkata-katasajeroningbahasaIndonesia.Manutwangunnyane,kruna-krunabasaBalinekapalihdados:(1)krunalingga,(2)krunatiron,(3)krunakrunapolah,(4)krunadwilingga,miwah

(5)  kruna satma.

 

1.      Kruna Lingga

 

SajeroningbahasaIndonesia,krunalinggapunikikabaoskatadasar,inggihpunikakrun-krunabasaBalinesanedurungpolihwewehannapi-napi.Krunalinggapunikikapalihdadoslimangsoroh :

a)      Kruna lingga akecap

Umpami : tas, jam, ban, juk, nyen, msl.

b)      Kruna lingga kalihkecap

Umpami : jani,jalan,nyama,jemak, msl.

c)      Kruna lingga tigangkecap

Umpami : sesapi,sepeda,negara,segara, msl.

d)      Kruna lingga petangkecap

Umpami : liligundi,lelanguan,lelampahan, lelintihan, msl.

e)      Kruna lingga limangkecap

Umpami : tambulilingan,katikwawalan, msl.


2.      KrunaTiron

 

KrunaTironinggihpunikakruna-krunabasaBalinesanesampunpolihwewehan,inggianmarupapanganter,pangiring,seselan,miwahangkep-angkepannyane.RingbahasaIndonesiamawastakata jadia, kata berafik,utawikata berimbuhan.

a)      Kruna tiron mapanganter

Umpami :majalan,kakawin,prasida,swabhawa,pakayun, sakadi, susila, msl.

b)      Kruna tiron mapangiring

Umpami : ajaka,adine, biune, jemakang, ajakin, dajanan,bajunin, rauhin, msl.

c)      Kruna tiron maseselan

Umpami : telapak, sumaur, sinurat,gerigi, umatur, msl.

d)      Krunatiron jangkep(konfiks)

Umpami :kabudayaan,pakayunan,sinarengan, kasugihan, kanampekin, msl.

 

 

3.      KrunaPolah

 

KrunaPolahinggihpunikakruna-krunasanekapolahangutawikrunatironsanepolihpanganteranusuara (nasal)à N- : ny-,m-,n-, ng-).

a)      Kruna Polah Talawia ( sane ngangenny-)Sane mapangawitc, j, s à ny-

Umpami : cegutà nyegut

Jemakà nyemakSikut à nyikut

b)      Kruna Polah Ostia ( sanenganggenm-)Sane mapangawitp,b à m-

Umpami :pakpakà makpak

baang à maang beli  à meli

c)      Kruna Polah Dantia( sane nganggenn-)Sane mapangawitd, t à n-

Umpami : dingehà ningeh

tusuk   à nusuk

d)      Kruna Polah Kantia( sane nganggenng-)Sane mapangawitg, k à ng-)

Sane mapangawit Suara(a, i, u, é, o, e)à ng-

Sane mapangawitArdasuara(y, l, w, r )à ng-

 

Umpami : gagasà ngagas

kedengà kedeng abut            à ngabutilut            à ngilutuyak  à nguyak


égol     à ngégologah            à ngogahentut à ngentutyasainà ngyasainlawarà nglawarwayanà ngwayangrereh            à ngrereh

 

4.      Kruna Dwilingga

 

SajeroningbahasaIndonesia,krunadwilinggapunikimawastakataulang.Duaningasapunika,sanekabaoskrunadwilinggainggihpunikakruna-krunasanelingganyanekapingkalihang.Krunadwilinggapunikikapalihdadoslimangsorohinggihpunika;(1)krunadwisamalingga,(2)krunadwimayalingga,(3)krunadwisamatralingga,(4)krunadwipurwa, (5) kruna dwiwesana.

a)      KrunaDwisama Lingga

 

Krunadwisamalinggainggihpunika, kruna-kruna basaBalinesane lingganyanekapingkalihang,sajeroningbahasaIndonesiamawastakata ulang murni.

Umpami : gede-gede,cenik-cenik,alit-alit,tua-tua, msl.

 

b)     KrunaDwimaya Lingga

 

Krunadwimayalinggamasaihring kruna dwisama lingga,nanging yeningipunkabaosapisan nenten maderbearti.

Umpami : kunang-kunang,katang-katang, kapu-kapu, msl.

 

c)      KrunaDwisamatra Lingga

 

SajeroningringbahasaIndonesiakawastaninkataulangberubahbunyi,kawastaninkrunadwisamatralinggasantukankruna-krunanyanekapingkalihangturpolihpauahansuarautawiperubahan bunyi.

Umpami : kecah-kecuh,dengak-dengok,kecag-kecog, msl.

 

d)     Kruna Dwipurwa

 

Krunadwipurwainggihpunikakruna-krunasanekecapneringarepkapingkalihangsaha masuara êpepet.

Umpami : sesate,sesapi,lelipi, lelipan, lelakut, msl.


e)      Kruna Dwiwesana

 

Krunadwiwesanainggihpunikakruna-krunabasabalinesanekecapneringungkurkapingkalihangsahamawewehpanganterpa-.

Umpami : pacebur-bur,pakecos-cos,pakecrit-crit,paketel-tel, msl.

 

 

5.      KrunaSatma

 

Krunasatmakaanggenngentosinistilahkrunadwibinalinggaekasrueti,sajeroningringbahasaIndonesiamawastakatamajemuk.Krunasatmainggihpunikaangkepankalihkruna sanengawetuangarti anyar(asiki).

Umpami : jebugarum, biususu, bucuncapil,batiscangak,kacangtanah, msl.

 

 

 

B.Wewehan (Afiks) BasaBali

 

Yeninguratiangkruna-krunasanengwangunteksArjunaWiwahaumpaminipun,pacangakehkapanggihinkrunatetironsanekawangunantukkruna-krunalinggaturpolihpawewehmarupapanganter,pangiring,miwahseselan.SajeroningpaplajahanTataBahasabali,parasiswane sami mangde uningnapi kemanten luir panganter,pangiring, sahaseselanpunika.

Dadosnyane,krunatetironinggihpunikakruna-krunabasaBalinesanepolihpawewehinggianmarupapanganter,pangiring,utawiseselan,miwahsapisanpolihpanganter-pangiring,panganter-seselan,utawipangiring-seselan.

B.1 Panganter

 

Panganteringgihpunikamorfemterikatsanekaanggenngwangunkruna-krunatironturmagenahringarepkruna.RingbasaIndonesiapanganterpunikikabaosawalanutawiprefiks.SajeroningBukuTataBahasaBakuBahasaBali(1996:129-135)kabaosangakehpanganterbasaBalinewentenroras,luiripun:(1)N-,(2)ma-,(3)pa-,(4)ka-,(5)sa-,(6)a-,

(7)pra-,(8)pari-,(9)pati-, (10)maka-, (11)saka-,(12)kuma-.

 

1.      PanganterN-

 

N-(Nasal)punikiringpaplajahanbasaBalikawastaninpanganteranusuarasanemaderbewangunpatpat, luiripun :ny-,m-, n-,ng-.

PanganterN-punikimaderbefungsingwangunverba(krunakria)sahanyinahangmaknanglaksanayangpakaryan(melakukanperbuatan).


1.1  Kruna-krunasane mapangawit antuk konsonanc,j, s pacangpolih ny-

umpami : c( cegut )                             à ny(nyegut )

c..............................            à ny..............................

j ...............................          à ny..............................

s ...............................           à ny..............................

1.2  Kruna-krunasane mapangawit antuk konsonanb,p pacangpolihm-

Umpami : b ( bisbi )                            à m ( misbis )

b .............................           à m ...............................

p .............................           à m ...............................

1.3  Kruna-krunasane mapangawit antukd, t pacangpolih n-

Umpami : d ( daar )                             à n ( naar)

d ............................            à n ................................

t ............................            à n ................................

1.4  Kruna-krunasane mapangawit antuk konsonang,k pacangpolihng-

Umpami : g(gagas )                            à ng( ngagas )

g...........................              à ng...............................

k ...........................             à ng...............................

1.5  Kruna-krunasane mapangawit antuk vokala, i, u, é, o, êpacangpolihng-

Umpami : a( abut )                              à ng(ngabut )

a...........................              à ng...............................

i ............................             à ng................................

u ............................             à ng................................

é............................              à ng................................

o ............................             à ng................................

ê............................              à ng................................

1.6  Kruna-krunasane mapangawit antuk ardasuaray,l, w, r pacangpolihng-

Umpami :y(yasa )                               à ng(ngyasa)

y..........................               à ng................................

l ...........................              à ng................................

w ..........................             à ng................................

r ...........................              à ng................................

 

 

2.      Panganter ma-

 

Panganterma-punikitalerprasidangwangunverbatindakmiwahverbatanggapsahanyinahangmaknanglaksanayangpakaryan,ngasilang,madrue,makaukan.

Nglaksanayangpakaryan.

 

Umpami : jalan                              à ma- ( majalan)

 

..........................            à ma- ........................

 

..........................            à ma- ........................


3.      Panganter pa-

 

panganterpa-lanpi-maderbefungsingwangunnomina,ajektiva,miwahverba.Salanturnyanenyinahangmaknasangsanenglaksanayangpakaryan,barangsanekanggenmalaksana,ngaranayang,miwahsane lianan.

Umpami : saur                               à pa- ( pasaur )

 

Tutur                            à pi-( pitutur)

 

..........................           à pa- ...........................

 

..........................           à pa- ...........................

 

..........................           à pi-............................

 

..........................           à pi-............................

 

4.      Panganter sa-

 

Pangantersa- maderbe makna makasai,sasuen, satunggil,sahasa sasampun, manut,nyinahangkawentenan banget, miwahsane lianan.

Umpami : kadi                              à sa- ( sakadi )

 

........................             à sa- ............................

 

........................             à sa- ............................

 

5.      Panganter a-

 

Panganter a-neneten naenan maderbe wangun matiosan saha nyinahangmakna asiki.Umpami : siki                                                      à a- ( asiki )

.........................            à a- ..............................

 

.........................            à a- ..............................

 

6.      Panganter pra-

 

Anganterpra-nentenmaderbepauwahanwangunsahanyinahangmaknajabatanutawigolongan sahasaprabot/alat lan tanda/ceciren.

Umpami : sida                               à pra- ( prasida )

 

.......................              à pra- ..........................

 

.......................              à pra- ..........................


7.      Pangater pari-

 

Panganterpari-maderbefungsingawangunnominautawiejektivasahanyinahang maknangerasang artimiwah nyantenangpaindikan.

Umpami : selsel                             à pari- ( parisesel )

 

....................                 à pari- .................................

 

....................                 à pari ..................................

 

8.      Panganter pati-

 

Panganterpati-mawangunteteputawinentenmaderbepauwahansahanyinahangmaknapakaryan sane kalaksanayangmawanti-wanti.

Umpami : kaplug                          à pati-( patikaplug)

 

...................                  à pati-.................................

 

...................                  à pati-.................................

 

9.      Panganter kuma-

 

Wangunpanganterkuma-talernentenmaderbepauwahansahanyinahangmaknakadi,luir, masih,miwah maparisolah sakadi.

Umpami : lipan                             à kuma- ( kumalipan )

 

...................                  à kuma- ..............................

 

...................                  à kuma- ..............................

 

10.  Panganter maka-

 

Panganter maka-nyinahangmaknasamian, sasuen, kantos,rauh,miwah minakadi.Umpami : sami                                                      à maka- ( makasami )

...................                  à maka- ..............................

 

...................                  à maka- ..............................


11.  Panganter saka-

 

Pangantersaka- maderbewanguntetep,neneten mauwah,sahanyinahangmaknasatunggilkadi kabaos kruna lingganyane.

Umpami : ukud                             à saka- ( sakaukud )

 

..................                   à saka- ................................

 

..................                   à saka- ................................

 

 

B.2  Pangiring

 

PangiringinggihpunikawangunmorfemterikatbasaBalinesanemanggenringungkurkrunalinggaturngwangunkrunatatironsanemapangiring,sajeroningringbahasaIndonesiakabaosakhiran.RingBukuTataBasaBaliRingkes1984:30maosang,akehpangiringbasaBalinewantah dasawiji, luiripun pangiring;(1) –a,(2)–an, (3) –ang, (4)–in,(5) –e, (6)–ne,(7) –n, (8)–man, (9) –wan,miwah(10) –wati.

1)      Pangiring–a

Umpami : alih                         à -a ( aliha)

................               à -a .....................................

................               à -a .....................................

2)      Pangiring–an

umpami : kuang                      à -an ( kuangan )

................                à -an ...................................

................                à -an ...................................

3)      Pangiring–ang

Umpami : telah                       à -ang(telahang)

..............                 à -ang.................................

..............                 à -ang.................................

4)      Pangiring–in

Umpami : alih                         à -in ( alihin )

.............                  à -in ....................................

.............                  à -in ....................................

5)      Pangiring–e

Umpami : natah                      à -e (natahe)

............                   à -e .....................................

............                   à -e .....................................

6)      Pangiring–ne

Umpami : bapa                        à -ne (bapane)

............                   à -ne ...................................

............                   à -ne ...................................


7)      Pangiring–n

Umpami : meme                      à -n ( memen )

............                   à -n ....................................

............                   à -n ....................................

8)      Pangiring–man

Umpami : budi                        à -man (budiman )

............                   à -man ...............................

............                   à -man ...............................

9)      Pangiring–wan

Umpami : sastra                      à -wan ( sastrawan )

............                   à -wan ...............................

............                   à -wan ...............................

10)Pangiring–wati

Umpami : seni                         à -wati ( seniwati )

...........                    à -wati ...............................

...........                    à -wati ...............................

 

B.3  Seselan

 

SeselaninggihpunikapawewehutawiinfiksbasaBalinesanengwangunkrunatatironmagenahringtengahingkruna.RingbahasaIndonesiaseselanpunikikabaossisipanutawiinfiks.WententalerseselanbasaBalinesanemagenahringajengkruna.ManutBukuWidiaSari2012–55maosang,akehseselanpunikawentenpapatwiji,luiripun;(1)–in-,(2) –um-,

(3)  –le-,miwah(4)–er-.

 

1)      Seselan–in-

Umpami : sareng                     à -in- ( sinareng )

............                   à -in- .................................

............                   à -in- .................................

2)      Seselan–um-

Umpami : saur                         à -um- ( sumaur )

atur                         à -um- ( umatur )

............                   à -um- ...............................

............                   à -um- ...............................

3)      Seselan–el-

Umpami : tapak                      à -el- ( telapak )

............                   à -el- .................................

............                   à -el- .................................

4)      Seselan–er-

Umpami : gigi                         à -er-(gerigi )

............                   à -er- .................................

............                   à -er- .................................


B.4  WewehanGabungan(konfiks)

 

TinggenringBukuTataBasaBaliRingkes:1984maosang,WewehanGabungan(konfiks)inggihpunikawewehansanewentenringajenglanungkurkrunalinggasanemetuutawimagenahsinarengan.SajeroningringBukuTataBasaBaliRingkes1984:31maosang,akehwewehangabungan(konfiks)punikiwentennenemwiji,luiripun;(1)pa-an,(2)pa-ang, (3) pa-in,(4) ma-an,(5) ka-an,miwah (6)bra-an.

1)      WewehanGabungan(konfiks) pa-an

Umpami : goreng                    à pa-an ( pangorengan )

...............                à pa-an ..................................

...............                à pa-an ..................................

2)      Wewehan Gabungan (konfiks) pa-ang

Umpami : laib                         à pa-ang(palaibang)

...............                à pa-ang................................

...............                à pa-ang................................

3)      WewehanGabungan(konfiks) pa-in

Umpami : lantang                   à pa-in ( palantangin)

...............                à pa-in ..................................

...............                à pa-in ..................................

4)      WewehanGabungan(konfiks) ma-an

Umpami : jagur                       à ma-an ( majaguran )

..............                 à ma-an ................................

..............                 à ma-an ................................

5)      WewehanGabungan(konfiks) ka-an

Umpami : sengsara                  à ka-an ( kasengsaraan)

..............                 à ka-an .................................

..............                 à ka-an .................................

6)      WewehanGabungan(konfiks) bra-an

Umpami : gedeg                     à bra-an( bragedegan )

.............                  à bra-an ...............................

.............                  à bra-an ...............................

 

C.Kruna Wilangan

 

1.      PamitegesKruna Wilangan

 

KrunaWilanganinggihpunikasilihsinunggilwewangsankrunasanenyinahangakehmiwahakidiknyane pupulan barang-barang, sahaning maurip,miwah laksanan pakaryan.

Sane kabaospupulanbarangminakadi ; bangku, biyu,gula,salak, miwah sane lianan.

 

Umpami : 1) Dikelastitiange wentenbangkupatlikur.

 

2)  IBapa melisalakaklukuh.


3)  Aji kuda meligula akilo?

 

Kruna-kruna;pat likur, aklukuhmiwahakilo mawastakrunawilangan.

 

Sanekabaossahaningmauripminakadi;guru,kambing,kedis,punyanjepun,miwahsane lianan.

Umpami : 1) Titiangdadua ngelah nyameguru.

 

2)  IPekakliu ngelahkambing.

 

3)  Bapantiatiange ngelah kedis kukurapacek.

 

Kruna-kruna;dadua, liu, miwahapacekmawastakruna wilangan.

 

Sane kabaos laksana pakaryanminakadi ; ngigel,ujian,makarya,miwah sane lianan.

 

Umpami : 1)Titiangmara acepokngigel ringTaman Budaya.

 

2)  Subapang limatukange magaedi jumah.

 

3)  Subaping pindoia barengujian.

 

Kruna-kruna;acepok, pang lima, miwahping pindomawastakruna wilangan.

 

2.      PapalihanKruna Wilangan

 

RunaWilanganbasaBalinekapalihdadosnenemsorohluiripun,(1)krunawilanganketekan,(2)krunawilangangebogan,(3)krunawilanganpahan,(4)krunawilangantanjanten, (5)kruna wilanganpanta , miwah (6)kruna wilangan pepasten.

1)      Kruna Wilangan Ketekan

 

RingbahasaIndonesia,krunawilanganketekankabaoskatabilanganhitung,inggihpunikakruna-krunabasaBalinesaneketahkanggenmapetekan,asiki-asiki,ngawitsakingsautawibesik,sakadi ringsor.

·         Sa,dua, telu, pat,lima,nenem, pitu, kutus, sia,dasa.

·         Solas,roras,telulas,patbelas,limolas,nembelas,pitulas,pelekutus,siangolas,duangdasa.

·         Salikur,dualikur,telulikur,patlikur,selae,nemlikur,pitulikur,wolulikur,sangalikur,telungdasa, telungdasabesik,....miwahselanturnyane.

 

2)      Kruna Wilangan Gebogan

 

SanekabaoskrunawilangangeboganringpaplajahanbasaBalisaluirkrunawilangansanenyinahangakehbarangsanekabaosngebogsahamaderbewastaniri-niri(nentennginutinwastakadidudonan wilanganketekan sane tiosan).


Sane ngranjingringkruna wilangangeboganminakadi :

a)      25 (selae)

b)      35 (sasur)

c)      45 (setiman)

d)      50 (seket)

e)      75 (telungbenang)

f)       100 (satus)

g)      150 (karobelah)

h)      175 (lebak)

i)       200 (satak)

j)       400 (samas)

k)      800 (domas)l)      1000 (siu)

m)   1200 (nembangsit)

n)      1400 (pitungbangsit/ siu samas)

o)      1600 (sepa)

p)      1800 (siabangsit/ siu domas)

 

3)      Kruna Wilangan Pahan

Krunapahanmawiwitsakingkrunalinggapahsanemategesdum,pecah,utawibagi.

 

Dadosnyanekrunawilanganpahanmategessaluirkrunabasabalisanenyinahangpah-pahanutawibilanganpecahan(sajeroningbahasaIndonesia).KrunawilanganpahansajeroningbasaBali ketah kasuratnganggenhurufkadi conto ringsor puniki.

a)      Belintiange maan nyilihpis limangjuta,tiangbaangaatenga.

b)      Iapekel madum-maduman, adinebaanga abagi, ianyuangtelung bagi.

 

4)      Kruna Wilangan Tan Janten

 

KrunawilangantanjantenmategessaluirkrunabasaBalinesanenyinahangpupulanbarangmiwahsarwamauripsaneakehnyanedurungpastikautawinentensidakajantenangakehakidiknyane.Uratiangconto-conto ringsor puniki!

a)      Makire ngelahgaegede,ngelahbaas tuah abedik.

b)      Ibapaayapesan bedi tukade.


5)      Kruna Wilangan Panta

 

Krunawilanganpantainggihpunikakruna-krunabasaBalinesanenyinahangpantautawitingkatanwilangan mawinan ringbahasaIndonesia kabaosbilangan tingkat.

Conto wilangan panta:

 

a)      Ekan(satuan)

b)      Dasan (puluhan)

c)      Tusan(ratusan)

d)      Peon(ribuan)

e)      Laksan (puluhribuan)

f)       Keten(ratusribuan)

g)      Yutan(jutaan)

h)      Bara (puluhjutaan)

i)       Ingel(ratusjutaan)

j)       Miliar(miliaran)

Conto lengkara sanemadagingwilangan panta :

a)      Angka 0 (nol) ringnomrbuntut 2150 kabaosekan.

b)      Kemanyilurangpipis baandasa-dasananggon sesari.

 

6)      Kruna Wilangan Pepasten

 

RunawilanganpepastenpunikitansioswantahsaluirkrunabasaBalinesaneprasidanyantenangakeh akidiknyane pupulan barangantuk pastika.

Conto krunawilangan pepasten sane macetak sendeh ringsor puniki.

 

a)      Ibapa ngubuhsampiakit.

b) Mememeli biu gedangaijas. (Suwijadkk. ring BukuWidia Sari XI:2012)


D.Nyawis Pitaken

 

Indayangmakarya lengkaraantuk krunawilangan:

 

1)      Kruna Wilangan Ketekan

a.....................................................................................................................................

b.   ....................................................................................................................................

c.....................................................................................................................................

d.   ....................................................................................................................................

e.....................................................................................................................................

2)      Kruna Wilangan Gebogan

a.....................................................................................................................................

b.   ....................................................................................................................................

c.....................................................................................................................................

d.   ....................................................................................................................................

e.....................................................................................................................................

3)      Kruna Wilangan Pahan

a.....................................................................................................................................

b.   ....................................................................................................................................

c.....................................................................................................................................

d.   ....................................................................................................................................

e.....................................................................................................................................

4)      Kruna Wilangan Tan janten

a.....................................................................................................................................

b.   ....................................................................................................................................

c.....................................................................................................................................

d.   ....................................................................................................................................

e.....................................................................................................................................

5)      Kruna Wilangan Panta

a.....................................................................................................................................

b.   ....................................................................................................................................

c.....................................................................................................................................

d.   ....................................................................................................................................

e.....................................................................................................................................

6)      Kruna Wilangan pepasten

a.....................................................................................................................................

b.   ....................................................................................................................................

c.....................................................................................................................................

d.   ....................................................................................................................................

e.....................................................................................................................................


ADIAYA IIMAWICARA

1.      WAGEDMAPIDARTA(DHARMAWACANA)

 

Standar Kompetensi

 

Mampumengungkapkanpikiran,pendapat,gagasan,tanggapan,danisiperasaandalamwacana lisan non sastra(berpidato bahasa Bali dalam bentukDharmaWacana)

 

Kompetensi Dasar

 

MenyampaikanDharmaWacana

 

Indikator

 

·         Membaca lancar DharmaWacana

·         Mendiskusikan bahasa dan maknaDharmaWacana

·         Membawakan DharmaWacanasecara lisan kedepankelas

·         Memberikan tanggapan isi DharmaWacana

 

 

 

 

A.     TeksDharma Wacana “ SwadharmaningSisia”

 

SWADHARMANING SISIAMAJENG RING GURU PANGAJIAN

ParapanureksamiwahIdadanesanedahatwangiangtitiang,talerparasametonpamiletlomba sane tresna asihintitiang.

OmSwastyastu,

 

AngayubagiauningayangtitiangmajengringIdaSangHyangWidhiWasa,duaningsangkaningasungkerthawaralugrahanIdamawinantitiangmiwahIdadaneprasidakacunduk,masadungajengringrahinabecikpuniki.Ringgalahesanebecikpunikititiangjagi maatur samatrangeninin indik“Swadharmaning SisiaMajengRing Guru Pangajian”.

Idadanemiwahsametonsinamiansanekusumayangtitiang,ritepenganpanegaradruenekabaosaortanpawatesutawingranjingringeraglobalisasipunikipatutkarasayangmungguingpengaruhwisatawansanekaonmakehngranjingmawinantatakramakahuripanparajananesampunsayanrered.Kahuripansanestatanguberinkasukerthaanmiwahkakuasaanseringnglaliangdrestasaneketahngutamayangpasuka-dukaansahanginggilangkahuripanmagotong-royong,sagiliksaguluk,salulung-sabhayantaka.

Akehanakemaosangmungguingmoralitasparajananemangkinsampunsayan-sayanrered.Punikasanengawinangjagatdruenekenikrisisglobal,sanengawinangkantosmangkinsakadirygjagatesami.Panganggurankantunakeh,kemiskinantalernglimbak,teror


bommailehan,miwahsupermasihukumenentenpastika.Punikasanengawinangsayanreredkepercayaanrakyateringpamerintah.Karasayangparapejabateakehsanekenikrisismoral,statangruruhkakuasaansahanentenyukti-yuktikayunmelaninrakyat.Kamanahantuktitiang,nentenwentenpamargitiossanepatuttitenin,sajabairagamawalingelingangbudayaBaline sanepinakauntengindustri pariwisatane ring Bali.

Ida dane parapamilet sane tresna asihintitiang,

 

Sajeroningtatapawongan,iragapatutngulatiangkahuripansutresnaasihringsasamaningmanusaringjagate.MapaiketanringtatapawonganpunikiAgamaHindunemadueajahansanemawasta“CaturGuru”.CaturGuruinggihpunikapapatgurunesanepatutiragasarengsamibhaktinininggianpunika;guruswadyaya,gururupaka,guruwisesa,miwahgurupangajian.GuruswadtyayainggihpunikaSangHyangWidhiWasasanengawejagattigane,gururupakainggihpunikareramairaganeringjerosoang-soang,memekalihbapa,biangkalihajisanengupapirawitsakingalitjantosduur,guruwisesainggihpunikaSangmaragaPamerintah,miwahgurupangajianinggihpunikawantahgurunesanewentenringsekolah-sekolah sane ngicenpaplajahan majengiragasarengsami.

InggihIda dane sarengsami sanewangiang titiang,

 

Sanemangkinngiringbaosang!Sapunapitatacaranenyihnayangbhaktimajengringgurupangajian?Nentenjapatutiragangaturangjinah,nententalerantukngaturangarthabranamarupaemasmirah,miwahberliananggentatombokan.ParagurunesampunketahdadosPahlawanTanpaTandaJasa,sanenentenbangetngaptiangpangwalesmarupaarthabrana.Gurupangajianpacangrumasabagiayeningparasisianekayunjemetmalajah,nentenbolos,tertibrikaladanengajahin,kayunjemetmatakenyeningdurungngertiutawitatas,sahanentennaenanpiwalringsapituduhnyane.Tatujonparagurunrngulatiangparasisiane mangdasidamanadoswarihsanesuputra,ngamolihang kasukerthaan,sukatanpa waliduka,wahyaadiatmika.

InggihIda danesane sarengsami sane kusumayang titiang,

 

Nentenjadanganngamolihangtatujonepunika.Patutkadasarinantukpikayunanseleg,alep,langgeng,miwahsatyanglaksanayangpituturmiwahpituduhguru.Pamekasiragapatutelingringswadharmaningsisia,patutselegmalajahmanutsloka“Taki-takiningSewakaGunaWidyautawi“MasaMudaMasaBelajar“.Yeningsampunsarengsamiselegmalajahmajantenpacangandelnyanggrawewangunanpanegaranewekasan.Cutetnyane,pinakayowanautawisisiapatutbhaktiringgurumangdanentenkabaosalpakaguru.

Yeningsampunkayunmlajahangraga,kasuen-suenpacangprasidadadosgenerasisaneluih,maduekawikanan,maduekawagedan,sanepacangsidaanggentitipangancanngupapirakahuripankantoskapungkurwekas.Paragurunengaptiangmangdabenjanganparasisianesidaingarsosungtulodo,ringajengpinakatatuladan,ingmadyomangunkarso,ringtengahkayunsareng makarya,tutwurihandayani,saking ungkurkayunngiceninmotivasi, mangda dadosmanusamawiguna ringjagate.


InggihIda danesane banget wangiang titiang,

 

Wantahasapunikatitiangprasidamaturringgalahesanebecikpuniki.Mantuksahananingkakiranganaturtitiang,lugrayangtitiangnglungsuragungrenapangampura.Inggih , puputangtitiang antukparama santih.

OmSantihSantihSantihom.(Suwijadkk.WidiaSari XI:2012)

 

 

 

B.Nyawis Pitaken

 

Indayangcawis pitaken ringsor puniki!

 

1)      Napitegesangkepan kruna swadharmaning sisia punika?

2)      Napitegesnyane angkepan krunaaor tanpa wates?

3)      Indayangcarca Catur Gurumanut ajahanAgamaHindune!

4)      Napi suksman pidartaringajneg?

5)      Napiswadharman sisiane sanepinih utama?

6)      Indayangbaosangslokabasa Kawi maiketan ringutsahamlajahangraga?

7)      Sapunapisapatutnyane parasisianemaktiningurupangajaian?

8)      Gurupangajianepacang seneng yeningpara sisiane wikantur waged.Napitegesnyane wikan lan waged?

9)      Napikawigunan kawikanan miwahkawagedaneI Manusa ringkahuripannyane?

10)  Tut Wuri Handayanitegesnyane?Panyawisannyane :

1) ..........................................................................................................................................

2) ..........................................................................................................................................

3) ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

4) ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

5) ..........................................................................................................................................

6) ..........................................................................................................................................

7) ..........................................................................................................................................

8) ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

9) ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

10)..........................................................................................................................................


2.      PARIBASA BALI

 

Standar Kompetensi

 

Mampumenyampaikanide,perasaan,ataukeinginankepadaoranglaindenganungkapanbahasa Bali yangpariatif

 

Komptensi Dasar

 

Menggunakan ParibasaBali dalam Berbicara

 

Indikator

 

·         Memahami berbagai ungkapan paribasa Bali

·         Memahami makna paribasa Bali

·         Menirukanpenggunaanparibasa Bali dalam berbicara

·         Berbicara lisan dengan variasi paribasa Bali

 

 

 

 

 

 

A. PamitegesParibasaBali

 

ParibasBalisanetalerkabaosbhasitaparibasa,pacaknyanengranjingsajeroningkasusastraanBaliTutur.SanekawastaninparibasaBaliinggihpunikarerasmenbasapinakapanglengutrikalamabebaosanutawimagegonjakan,kaanggenpirantingamedalangdagingpikayunan,nganggenpaimbangankahananparipolajjadmaringkahananparipolahbarangutawi buron, , mawinanprasidangawetuang pakayun seneng, jengah, duka,utawieling.

BapakKetutGinarsamaosangnganggenmurdaParibasaBalisanekamedalangantukBalaiPenelitianBahasaSingaraja,dukwarsa1984:85,BapakNengahTinggennganggenmurdaAnekaRupaParibasaBali,sanekamedalangantukPercetakanRhikaDewataSingaraja.

Majalarankawentenancakepansanekabaosringajeng,prasidakacutetangmungguingrauhmangkinkawentenanparibasaBalinekapahdadosnembelas,inggihpunika:(1)sesonggan,(2)sesenggakan,(3)sesawangan,(4)pepindan,(5)sesimbing,(6)sloka,(7)

cecimpedan,(8)raosngempelin,(9)wewangsalan,(10)peparikan,(11)bebladbadan,(12)

cecangkriman,(13) sesapan, (14)cecangkitan,(15) tetingkesan,miwah (16) sesawen.


B.SorohParibasa Bali

 

1)      Sesonggan

 

Sesongganwitsakingkruna“ungguh”,sanemategeslinggih,genah,tongos.Krunaungguhpolihpangiring–andadosungguhan,rarispolihpangantersa-dadossaungguanutawisonggan,rariskadwipurwaangdadossesonggan.Sesongganinggihpunikapalambangkahanan kalih polah jadma sane kaimbangangringkahananmiwah polahbarangutawi buron.

Umpami : Berag-beragan Gajahemasih ada mulukne.

 

a.       Artisujati : yadinasapunika beragGajahe,yeningtampahsinah kantun wentenmulukne.

b.      ArtiParibasa:setiwas-tiwasanakesanenaaninsugih,yadiastunmangkintiwasringakidike jantenkantun wenten druen ipune.

 

2)      Sesenggakan

 

Sesenggakanwitsakingkruna“senggak”,kadwipurwaangdadossesenggak,polihpangiring–andadossesenggakan.Sesenggakanpunikitalersakadipalambangutawisesimbingkahananutawipolahjadmasanekaimbangangringkahananpolahbarangmiwahkahananpolahburon.Binanipun ringsesonggan,yeningsesenggakannganggenpirantikrunakadi, buka, utawiluir.

Umpami : BukaBukite ejohin, katon rawit.

 

a.       Artisujati : Bukite johin sinahbecikutawingulanguninrupanyane.

b.      ArtiParibasa: Sakadijadmanesaneedohinpakantenanipun jegeg utawi bagussakewantenyeningtampekin ipun bocokutawi bodo.

 

3)      Seswawangan

 

Sesawanganpuniki wantahbebaosansanekaanggenpinakapangrumrum rikalaningmabaosan.Wentensanekaanggenngajum-ajum,talerwentenkaanggenmintoninutawinyadcad,mawinanSangsanekatibenbabaosanpacangsenengutawigedegmiwahjengah.Sesawangan puniki seringtaler nganggen krunakadi, buka, miwahluir.

Umpami : Kenyemnyanekadi juruh gula Jaka.

 

a.       Artisujati :Rasan Juruhgula jakaneyuakti manis.

b.      ArtiParibasa: sakadi jadma  sanekenyungnemanis tur nudut kayunSangsanengatonang.


4)      Pepindan

 

Pepindan puniki talerkabaos pangrum-rum sakadi sesawangan,sakewanten ringpepindanketahnganggen kruna-krunasanemadagingpanganteranusuara ny,m,n, miwahng.

Umpami : Mai Ia Nukeanyud.

 

a.       Artisujati :Tukeneyeningulungketukadesinahipun grapa-grepe nyujurtanah.

b.      ArtiParibasa:Sakadijadmasanekatibabayerauhkegenahsawitranenunastulung,ipun ngaptiangkapiolasan.

 

5)      Sesimbing

 

Sesimbingpunikimategessindiran.Biasanesesimbingpunikimawirasapedesmawinananakesanekenikasimbingjagiduka,jengah,utawisedih.Sesimbingseringnganggenpaimbanganpolah,kahanan,utawirupanjadma.Ringasapunapinetalernganggenbaossanenungkalik.

Umpami : Bedi pangorengane baangangeleb.

 

a.       Artisujati:Besanesampunringpangorenganemekecosturngelebtanpurunipunkagoreng.

b.      ArtiParibasa : wenten jadma sane matunangan suwe, pamuputne kalahinanganten.

 

6)      Sloka

 

Slokapunikamadagingbabaosanpaimba,sanematetueknuturinantukbaossanecutet,masaih ringsesenggakan,nangingringpangawitnyanemadagingangkepankrunabukaslokane, bukaslokangumine.

Umpami : BukaSlokane,Pancoranmatatakan batu.

 

a.       Artisujati:pancoransanematatakanbatusinahtoyanepacangmencarmuncratkesamping.

b.      ArtiParibasa:sakadianakesanemagenahringanaksugihturbares,mawinansatatabagia manah ipun.


7)      Cecimpedan

 

Cecimpedanpunikiwantahbabaosankaanggenmatebak-tebakan,patehkadisyairteka-tekiringbahasaIndonesia.Ungkuranpuniki,macecimpedanseringkalombaangsajeroningpidabdabnyastraBali.Sapasirajaakehancimpedanetansidakacawisantukmesehnyane,punikasanekaanggehangdadosjayanti(pemenang).Cecirencecimpedannganggenpitaken:Apa ke...,utawiPadikapa....

Umpami : Apa ke ngamah uli basang, meju uli tundun?

 

Cawisnyane : Panyerutan.

 

Padikapa anak cerikmaidcacing?

 

Cawisnyane : Jaum.

 

8)      Raos Ngempelin

 

Raosngempelinpunikikruna-krunasanedempet.Dadosipunkruna-krunasaneasikimaderbeteges kakalih, sane asikimadagingarti sejati, sanemalih asiki maarti ngintar.

Umpami : Edatimpuhinayehe di Gebehe.

 

Teges 1 : sampunangcampurinayehe di Gebehe.Tegas 2 : sampunangtegakinayehedi Gebehe.

9)      Wewangsalan

 

WewangsalanpatehringTamsilsajeroningbahasaIndonesia.Wewangsalankawangunantukangkepankrunakalihcarik,carikkaping1pinakagiing,carikkaping2pinakaisi,dagingutawi suksmanyane.

Umpami : Ada uga ada  sampi

 

Suksmanyane : Adalegaadatampi.

 

10)  Peparikan

 

PaparikanpatehringPantunsajeroningringbahasaIndonesia.Paparikan kawangunantuklengkarapetangcarik,carikkaping1lancarikkaping2pinakagiing,carikkaping3lan carik kaping4 pinakadagingutawi suksmanyane.

Umpami : Belahan Panebelahan Paso,Celebingkah di beten Biu

Suksmanyane : Adakene ada keto,

 

Gumi linggahajak liu.


11)  Bebladbadan

 

Bebladbadabmarupababaosanmawangunangkepankrunasanemadagingkrunatatironsahamapanganterma-.Wangunkrunapunikakabaosgiing,sanemaderbeartisujati,miwahartiparibasa.

Umpami : Makunyit di Alas

 

Artisujati : Temulawak

 

ArtiParibasa : Matemu utawi katemu.

 

12)  Cecangkriman

 

Wanguncecangkrimanpanjangsakadipupuhpucung.Cecangkrimanmaderbesuksmamatebak-tebakansakadimacecimpedan.Sajeroningngawedarpitakenyane,dadosnganggentembangpupuh pucung.

Umpami:Beraglandung,ngelahpanakcerikliu,memeneslelegang,panaknejejekmenek tuun, memenegelut gisiang.

Cawisnyane : Jan.

 

13)  Sesapan

 

Sesapanmawitsakingkrunalinggasapa,kadwipurwaangdadossesapalanpolihpangiring–ndadosnyanesesapan.SesapaninggihpunikanyapasajeroningringbahasaIndonesiamenyapa,nangingringBalidagingsesapanpunikiakehanmadagingtetueknunaskarahayuanmajengIdaSangHynagWidhiWasaataukepadamakhlukhaluslainnya,sajeroningringbahasaIndonesiamemanjatkan doa demi untuk keselamatan.

Ringsajeroningnguncarangsesapanpunikiketahutawiseringnganggenbasasanealus

(sopan).

 

Umpami:RatuBetharaBrahmatitiangnunaspasikepan,mangdarahayurarentitiangering margi.

Suksmanyan:Sangsanenyapapunikipacanglungamalancaransarengokanesanekarialit,ngalturnunaspasikepanmangdarahayu/selametringperantenanmajengringIdaBtharaBrahma tur nunasin/nyolekinokan ipune antuk adengsanekaambil saking rongpaone.


14)  Cecangkitan

 

Cecangkitanpuniki masaihring raos ngempelin, maderbeartingintar,kaanggenmagegonjakan, mauluk-ulukan utawikaanggenmelog-meloganak.

Umpami : Di Carikepadangesing dadi arit

 

Tegesnyane : - Nentenwenten Padange mauwah(berubah)dados arit.

 

-     Yeningpadangdicarikejanten tandados kaarit(disabit)

 

15)  Tetingkesan

 

Krunatetingkesanmawiwitsakingkrunatingkessanemaartosringkes(mengecil),kadwipurwaanglanpolihpangiring–andumadostetingkesan.Tetingkesaninggihpunikamatilesang raga(merendahkandiri), sajeroningringbahasaIndonesiakabaosmajas Litotes.

Umpami:Ngiringngarayunangdumun,kanggeangtanwentennapiwantahtasik-tasikkemanten.

 

Tegesnyane:Durungpastikanentenmaduweulamutawiwantahtasik(uyah/garam)kemanten daging ajengannyane,pamuputnyane dagingajenganyane akeh tur wenten ulambawi, ulam ayam,adeng,rawon,jangan, msl.

16)  Sesawen

 

Sesawenmawiwitsakingkrunalinggasawi,sanemartostandautawisimbul,kadwipurwaangdumadossesawiturpolihpangiring–andadosnyanesesawian.Kasandiangdumadossesawen.Tandapunikinyinahangsimbulsanekalambangangantukgambarutawibarang/bendalanmaduwesuksmanutawitatujonsajeroningkramaBali.Yadiastuntanmarupakruna-krunasesawenpunikimaduetatuekmajengsangsanengatonang.Sesawenpunikisakadirambu-rambulalulintasyadiastuntanwentenpolisisanewentenringgenahrambu-rambune.

Umpami : Masanglelakut ring tengahing carik ri kala padine sampun mabuah.

 

Tegesnyane:mangdatanwentenkedissanengusak-asikbuahpadine.(TinggenringBuku Paribasa Bali:1988)


C.Nyawis Pitaken

 

Indayangcawis pitaken ringsor puniki!

 

1)      IndayangbaosangsuksmanSesonggan ringsor puniki!

a.       Ngutangkandiknuduk jaum.

Suksmanyane : ...........................................................................................................

b.      Blakas mangan di pisaga.

Suksmanyane : ...........................................................................................................

c.       Abias pasih.

Suksmanyane : ...........................................................................................................

d.      Ngajainbebeknglangi.

Suksmanyane : ...........................................................................................................

e.       Lipingalihgegitik.

Suksmanyane : ...........................................................................................................

2)      IndayangbaosangsuksmanSesenggakan ringsorpuniki!

a.       Buka negen tambahebaatan kuri.

Suksmanyane : ...........................................................................................................

b.      Buka patapanambengane/lalange!

Suksmanyane : ...........................................................................................................

c.       Buka siape sambehin injin.

Suksmanyane : ...........................................................................................................

 

d.      Buka naar kacang, kulitne kakutang.

Suksmanyane : ...........................................................................................................

e.       Buka sendok sarenggarpu.

Suksmannyane : .........................................................................................................

3)      IndayanglanturangSesawangan ringsor puniki!

a.Sledetanegalak...........................................................................................................

b.   Bangkiangnerengkiang...............................................................................................

c.Alisne/rarikne..............................................................................................................

d.   Kulitnyane...................................................................................................................

e.Susunyangkih.............................................................................................................

4)      IndayangbaosangtegesPepindanringsor puniki!

a.Lengenlimanemapahbiu,.........................................................................................

b. BokNiSarinenapisjaka,..........................................................................................

c.AlisneNi Saraswatinyurarit, ....................................................................................

d. GigineSyahriningembangrijase,..............................................................................

e.Pamulunenyandat gading, ........................................................................................


5)      Indayangbaosangwirasan Sesimbingringsor puniki!

a.Buta tumben ngedat, ..................................................................................................

b.   Gagahsepeda, betek baan angin, ...............................................................................

c.Memehjegegne, pangkudakasalon Gek?...............................................................

d. Aduh miikne,parfum ape kaanggon De?..................................................................

e.Nah debemasuk, nyen kel ganti?.............................................................................

6)      IndayangbaosangtegesSloka ringsor puniki!

a.BukaSlokanelayahtanpatulang,..............................................................................

b.   BukaSlokanemakcuhmarepmenek,........................................................................

c.BukaSlokanesingadebangkemilihinsema,............................................................

d.   BukaSlokane kijalakunapembahyehe,....................................................................

e.Buka Slokanetusingadalemetelung, .......................................................................

7)      Indayangbaosangwirasan Cecimpedan ringsor puniki!

a.Apacekukkajengitin?................................................................................................

b. Apangamahacepok betek sai-sai?............................................................................

c.Apapanaknejejek,memenesleleganggelutgisiang?...............................................d. Apaulungmasuriakan?..............................................................................................

e.Apaanakcenikngemugetih?....................................................................................

8)      IndayangbaosangtegesRaosNgempelin ringsorpuniki!

a.Entonasidisukasinesindukdaar,.............................................................................

b.   Dijapalunganemangkin?..........................................................................................

c.Awaksubabajangnumanyonyo,...............................................................................

d. KakineIRudiajakDadongneNiLuhRaimapakpakanmadaar,..............................e.Ibitiangmlalikecarik,liugatibajang-bajange,.......................................................

9)      IndayanglanturangWewangsalan ringsor mangda makanten suksmanyane!

a.Sengaukagrobag,.......................................................................................................

b.   Celebingkahbetenbiu,...............................................................................................

c.Godohmawadahingka,..............................................................................................

d. Bajuanyarpotonganjangkung,..................................................................................

e.TiingAmpel bukune liu,.........................................................................................

10)  IndayangbaosangsuksmanPeparikanringsor puniki!

a.       Be curik mabasa manis

Bungkungpendoksedengditujuh,............................................................................

b.      Balangminyak balangmemedi

Balangkajomawadahlumur,.....................................................................................

c.       Gadang-gadangbuah bonine

Pici-picimawadahtapis,............................................................................................

d.      Kaden poh kuning-kuning

Buahmanaskomapelut,............................................................................................

e.       Nyenngelah padinegadang

Jalanjanitebas-tebasin,..............................................................................................


11)  NapiwirasanBebladbadan ringsor puniki?

a.Mawayanggadang,.....................................................................................................

b.   Madamardilangit,.....................................................................................................

c.Majoanpancing,.........................................................................................................

d.   Matapisjaka,..............................................................................................................

e.Matalinradio, .........................................................................................................

12)  Indayangtebak napicawisanCecangkrimanringsorpuniki!

a.       Dradat-drudut,bingah-binguhliwatinguh,nyumbilsisinpagehan,pedidisingdadingaranjing,nenecatur,nyamane subaditengah,...............................................

b.      Kakipucung,awakbuntermaretungtung,basangeanginan,asingpaekyatinjakin,uberkepung, i kaki incang-incangang, ......................................................................

c.       Baongpucung,ejittenggingpurus tirus, capile ngarempyak,asing cekukkajengitin,ceningbagus,banggimakucar-kaciran,...................................................

13)  Indyangnapi suksman Sesapan ringsor puniki!

a.DurusSang Hyangsaraswati, ....................................................................................

b. Mulih bayu, mulih bayu,...........................................................................................

c.       Cakup-cakupbalang, luungtiti luungpangancan, tumbuh gigibecat majalan, ........

d.      Dadong-dadongIkakijumah?,“Jumah”,nakngengkendijumah?,“nakgelem”,

bin 25 dina galungan,gelem-gelemngeed, ...............................................................

14)  Indayangbaosangwirasan Cecangkitan ringsor puniki!

a.Ape, nekolonganesingdadi geleknag, .....................................................................

b.   Iagelem entudnesingdadi jalananga, .......................................................................

c.ITarkaibitabrakan,limaajakbatisnemapalasan,....................................................

d.   Di GalunganeIangaeTum isi gagahpangenah, .......................................................

15)  Indayangnapi suksmanTetingkesan ringsor puniki!

a.Ceningnyanandengopak,Bapatusingmaangapa-apa,...........................................

b.      NgidihpelihBapa kapiningCening,Bapabeloganggon Ceningrerama, .................

c.       BliNyomanyening mlancarankaBuleleng ngirngsimpang kapondoktiange,.......

d.      Titiangnunasampuraantukpanyanggra langenahnyane, .........................................

16)  IndayangbaosangsorohingSesawen sane lianan,sane wentenring genahalit-alite!

a.....................................................................................................................................

b.   ....................................................................................................................................

c.....................................................................................................................................

d.   ....................................................................................................................................

e.....................................................................................................................................


ADIAYA IIINGAWACEN

 

1.      WACANA BERAKSARABALI

 

Standar Kompetensi

 

MampumembacadanmemahamiteksbacaansastraberhurufBalidenganteknikmembaca(lancar,cepat, memadai) secara intensif dan ektensif

 

Kompetensi Dasar

 

MembacaWacana Beraksara Bali

 

Indikator

 

·         Menemukan pengayaan kosa kata dan tata kalimat

·         Membaca lancar wacanaberaksara Bali

·         Mengucapkanlafal kata kalimatdengan jelas

·         Mengucapkankalimat-kalimat dengan intonasi yang tepat

·         Menemukan tata ejaan yang menyimpang dan mencatatnya

 

 

 

 

A. WacenanMahurufBali“KARMAPHALA”

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


 

 

 

 

 

 

 

 


B.Nyawis Pitaken

 

Saurinpitakene ringsorpuniki!

 

1)      Sapa sirasane kacritayangringwacanabaduur?

2)      Sapa sirasane ngentosinlinggih SangPancaPandawaringAstinapura?

3)      Indayangcarcasapasirakemantensane kabaos SangPanca Pandawa?

4)      Kija palungan SangPanca Pandawasasampun nyerahangkaratone?

5)      Dija genah SangPanca Pandawangelarangtapayogasamadi?

6)      Sapasira pesengan rabin SangPanca Pandawane?

7)      Sapasira sane pinih rihin seda?

8)      Sapunapikaiwanganyasa kertinDewiDropadine?

9)      Sapunapikocap kertin SangArjunane sakantun maurip?

10)  Sapa siraseda pinih untat?

 

 

 

Panyawisannyane :

 

1) ..........................................................................................................................................

2) ..........................................................................................................................................

3) ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

4) ..........................................................................................................................................

5) ..........................................................................................................................................

6) ..........................................................................................................................................

7) ..........................................................................................................................................

8) ..........................................................................................................................................

9) ..........................................................................................................................................

10)..........................................................................................................................................


2.      WACANAPANGANTER BAOS

 

Standar Kompetensi

 

Mampumembaca dan memahami berbagai teks bacaan non sastra denganteknikmembaca(lancar,cepat, memadai) secara intensif dan efektifdengan huruf Latin.

 

Kompetensi Dasar

 

Membacakanteks pembawa acara (MC)bahasa Bali.

 

Indikator

 

·         Membaca teks pembawaacaradengan lafal yang baikdan benar

·         Mengekspresikanbacaantekspembawaacara dengan baik

·         Membacakanteks pembawa acarake depankelas

·         Mendiskusikan isi teksyang dibaca

·         Latiahn menjawabpertanyaanbacaanyang telahdibaca

 

 

 

 

A.NgwacenTeksPangenter Baos

 

Silih sinunggilkawagedansane kaulatiasajeroningmalajahin basa Baliinggih punikakawagedanmabebaosan.AkehkramaBaline ngrasayangmungguingmabebaosan antukbasaBalialus sajeroningpakraman meweh pisan. Punika mawinanngawityowana, iraga patuturati ringkawagedan puniki. MakasamiyowanaBaline patutnaenanmalajah mabaosaninggian mapidartautawingwacen bacaan basaBali tiosan minakadingwacen puisi, teksdrama,cerpen, novel, miwahsane lianan.

Ringpaplajahan puniki ngiringsarengsami malajah ngwacen teks panganterbaosutawipembawaacaramabasaBali.Wacen imbabasaBaliringsor puniki, rarismagilirankaajengkelasengwacen sahangabetangkadi angganingpanganterbaos ri kalaparikramapiodalanringprahyanaganutawi pura.


TeksPanganter BaosPiodalansaraswati

 

Inggih,matur sisip titiangringparapamedek sinamian.

 

TitiangnunasuratianIdadane, duaningparikramanepacangkakawitin.

 

OmSwastyastu,

 

RatuPrandasanedahatsuciangtitiang,BapakKepalaSekolahsanesinggihangtitiang,BapakIbuGurumiwahstafTataUsahaSekolahsanewangiangtitiang,talerparasametonsisia makasami sanetresna asihintitiang.

Makapurwaningatur,ngiringsinarenganngaturangrasapangayubagiamajengringIdaSangHyangWidhiWasa,duaningmalarapanpasuecanIdamawinaniragasarengsamisidamangguhkarahajengan.

DuaningIdaPerandasampunpuputngastawayang aturanwangidruenIdadanesinamian,ngiringmawirasariinajebossinambimiarsayangdharmawacanaindiktatwaPiodalanSaraswatisanepacangkawedarolihBapakIdabaguspawanasuta,S.Pd,M.Pd. Inggihmajeng ring Bapak, durusangtitiang!

------------------------------------------DharmaWacana --------------------------------------------

 

Idadaneparabhaktasanebangetkusumayangtitiang.AsapunikaiwawupaindikantatwaSaraswatisampunkawedarolihBapakIdaBagusPawanasuta,S.Pd,M.Pd.Mogi-mogisarisariningsastraAgamasanesampunkawedariwawu pacangwentenpikenohnyanerikalaningngupadikahuripansalanturnyane.Ngiringulengangpisanpikayunandruenengruruhkaweruhanmiwahkawagedangumanti pacangsatata prasida molih pakaryanan(gawe).

SanemangkinIdadanepacangiringtitiangngamiletinpidabdabpancasembah.Nangingsadurung nglanturngiringriinsinarenganmatrisandya.IndikTrisandyamiwahpancasembahpacangkatuntunantukJroMangkuKetutBudiasa.GalahsalanturnyanekaturringdaneJromangku,rarisang. Titiangsineb antuk paramasantih.

OmSantih Santih SantihOm.(Suwijadkk.Widia Sari XII 2012:90)

TEMBANG PUPUH MACEPAT PSP 2024

  ·          Tembang Wajib Putri (Pupuh Semarandana)   Singgih Ratu Sang Hyang Widhi. Gung Aksama Iwang Tityang. Asung Paduka Manont...