Senin, 05 November 2018

MATERI ANGGAH UNGGUHING BASA BALI



MATERI BASA BALI
ANGGAH-UNGGUHING BASA BALI
Kawentenan basa Bali pinaka sarana masilur atur majeng parajana pamekas krama Bali. Sangkaning basa punika prasida ngametuang makudang parikrama ring jagate. Punika kawentenan sane sujati inggian basa pinaka piranti sane dahat mabuat pisan.
Basa Bali sane katami duk riin saking panglingsir patut kawerdiang antuk setata mabasa Bali mangda sayan waged. Akeh penampen saking para jadma sane sampun kanajunaraga indik soroh-soroh basa Bali. Ring sor jagi kaunggahan indik parinama miwah warna basa Bali sane katilikan olih para wagmi basa Bali.
1)      Parinama (istilah)
Sadurung kabaos Anggah-ungguhing Basa Bali, wenten makudang- kudang parinama kaanggen maosang Anggah-ungguhing Basa Bali, luir ipun:
a.       Sor Singgih Basa Bali ( I Nengah Tinggen)
b.      Unda Usuk Basa Bali ( Tim Peneliti UNUD)
c.       Warna-warni Bahasa Bali (J. Kersten, SVD)
d.      Undag-undagan Bahasa Bali (I B Udara Naryana)
e.       Anggah-ungguhing Basa Bali (Pasamuan Agung ring Singaraja warsa 1974)
f.       Tingkat-tingkatan Bicara dalam Bahasa Bali

2)      Anggah-ungguhin Basa Bali wantah wenten ring Bali Dataran, ring Pagunungan/Bali Aga (nenten wenten)

3)      Sane mawinan wenten Anggah-ungguhin Basa Bali saking ranah tradisional, duaning:
-  Wenten Catur Wangsa:
a)      Brahmana
b)      Ksatria      Tri Wangsa(Sang Singgih)
c)      Wesia
d)     Sudra         Wangsa Jaba (Sang Sor)
- Wenten Pabinayan Warna/Linggih (Jabatan) saking ranah modern, minakadi:
a.       Wentan Pejabat, Majikan, Guru, Sang Pandita, Raja, msl
b.      Wente pegawai, Buruh, Murid, Sisia, Panjak, msl

4)      Tatakrama
Kawentenan Tri Wangsa miwah Wangsa Jaba puniki mawinan metu tatakrama:
-          Wangsa Jaba rikala mabaos ring Tri Wangsa patut ngangge Basa Alus
-          Wangsa Jaba rikala mabaos ring Wangsa Jaba, kangkat Mabasa Andap (kapara, sesamen)
Kawetenan pabinayan Warna Jabatan punika mawinan metu tatakrama:
-          Pegawai, rikala mabaos ring pejabat patut ngangge Basa Alus
-          Pejabat, rikala mabaos ring pegawai, kangkat ngange Basa Andap
5) Undagan Anggah-ungguhing Basa Bali
Kawagedang mabasa Bali manut anggah-ungguhing patut kaselehin miwah kaplajahin saking:
-          Anggah-ungguhing Kruna
-          Anggah-ungguhing Lengkara
-          Anggah-ungguhing Basa


A.    Anggah-ungguhing Kruna
Malarapan antuk kawentenan linggih karma Baline sane matios-tiosan kadi kabaos ring ajeng mawinan kruna-kruna basa Baline maderbe wirasa sane matios-tiosan. Manut wirasannyane, kruna-kruna basa Baline kapalih dados pitung soroh, inggih punika : (1) kruna alus mider, (2) kruna alus madia, (3) kruna alus singgih, (4) kruna alus sor, (5) kruna andap, miwah (7) kruna kasar.

1.      Kruna Alus Mider (Ami)
Kruna Alus Mider inggih punika kruna-kruna alus sane rasa basanyane madue wiguna kakalih, dados kaanggen nyinggihang Sang singgih, miwah kaanggen ngasorang Sang sor. Tiosan ring punika kruna alus mider taler maderbe wangun andap.
Ring sor katurang lengkara kanggen imba nyantenang Kruna Alus Mider.
a)      Ida Peranda sampun rauh saking Jawi.
b)      Adin titiange sampun rauh saking Jawi.
c)      Ia suba teka uli Jawa. (andap)
Sajeroning tatiga lengkara ring ajeng (lengkara a,b, c) makanten pisan wenten papat kruna sane maderbe wirasan Alus Mider inggih punika :
-          Kruna sampun
-          Kruna rauh
-          Kruna saking
-          Kruna Jawi
Conto tiosan :
Kruna Andap                                                                                    Kruna Alus Mider
-          Nawang                                                                       - uning
-          Engsap                                                                                    - lali
-          Inget                                                                            - eling
-          Sanget                                                                         - banget
-          Ngadep                                                                       - ngadol
-          Tusing                                                                         - nenten
-          Ada                                                                             - wenten
-          Gede                                                                           - ageng, msl.

2.      Kruna Alus Madia (Ama)
Kruna Alus Madia inggih punika kruna-kruna basa Alus sane rasa basanyane magenah ring pantaraning Alus singgih (Asi) miwah Alus sor (Aso). Kruna Alus Madia puniki makanten pinka variasi kruna alus tiosan. Tiosan ring puniki, wenten kruna-kruna rasa basannyane alus madia, alus sane manengah, utawi kirang becik yening anggen mabebaosan sane alus.
Conto Kruna Alus Madia :
            Kruna Andap                                    Kruna Alus Madia                            Kruna Alus Mider
-          ene, ento                      - niki, nika                                           - puniki, punika
-          suba                             - ampun                                               - sampun
-          iang                             - tiang                                                  - titian
-          nah                              - nggih                                                 - inggih
-          keto                             - kenten                                               - sapunika
-          tusing                          - ten                                                     - nenten
-          dini, ditu                     - driki, drika                                        - iriki, irika.

3.      Kruna Alus Singgih (Asi)
Kruna Alus sane kaanggen nyinggihang Sang singgih kawastanin Kruna Alus Singgih.Kruna Alus Singgih puniki pinaka panegep Kruna Alus Mider, santukan Kruna Alus Singgih nenten maderbe wangun Alus Mider. Ring kamus anggah-ungguhing basa Bali sampun kaunggahang kruna-kruna basa Baline sane maderbe wangun Asi miwah Aso.
Conto Kruna Alus Singgih :
            Kruna Andap                                    Kruna Alus Singgih                          Kruna Alus Sor
-          Mati                             - seda,                                                  - padem
-          Beling                          - mobot                                                - abot
-          Ia                                 - ida, dane                                           - ipun
-          Nepukin                      - manggihin                                         - ngantenang
-          Madan                         - mapesengan                                      - mawasta
-          Padidian                      - ngraga                                               - newek
-          Pules                            - makolem                                           - sirep
-          Panak                          - oka, putra                                          - pianak
-          Madaar                        - ngrayunang                                       - nuna, ngajeng
-          Meju                            - makoratan                                         - makebotan
-          Ngenceh                      - mawarih                                            - mabanyuh.

4.      Kruna Alus Sor (Aso)
Kruna Alus Sor inggih punika kruna-kruna basa Baline sane mawirasa alus, kanggen ngasorang raga utawi anake tiosan sane linggihnyane sor utawi andap.
Conto Kruna Alus Sor :
            Kruna Andap                                    Kruna Alus Sor                                 Kruna Alus Singgih
-          Mati                             - padem                                               - seda, mantuk, lebar
-          Ngenceh                      - mabanyuh                                         - mawarih
-          Ningeh                                    - mirage                                               - miring
-          Keneh                          - manah                                               - pikayun
-          Ngomong                    - mapajar, matur                                  - mabaos
-          Ngemaang                   - ngwehein                                          - ngicen
-          Gelem                          - sinengkaon                                        - sungkan
-          Ngaba                          - muat                                                  - makta
-          Baan                            - antuk                                                 - olih
-          Awak                          - dewek                                               - angga
-          Meju                            - makebotan                                        - makoratan.

5.      Kruna Mider
Wirasan Kruna Mider yening imbangang ring wirasan Kruna Alus Mider sering ngawetuang pikayunan sane bingung, duaning inggian Kruna Mider miwah Alus Mider pacang dados kanggen nyinggihang Sang sane patut kasinggihang taler dados kanggen ngasorang sang sane patut sorang.Pabinannyane, Kruna Alus Mider pastika maderbe wangun andap, Kruna Mider nenten maderbe wangun andap utawi wangun sane tiosan.
Dadosnyane, Kruna Mider inggih punika kruna-kruna basa Baline sane maderbe wangun wantah asiki, nenten maderbe wangun alus, taler neneten maderbe wange tiosan, mawinan dados mideran/mailehan sajeroning mabaosan.
Conto Kruna Mider :
-          Kija                                                     - tembok
-          Nyongkok                                           - clana
-          Spidol                                                  - radio
-          Bunter                                                 - gilik
-          Sendeh                                                            - galak
-          Sepatu                                                 - pulpen, msl.

6.      Kruna Andap
Duke riin, Kruna Andap puniki kawastanin kruna lepas hormat utawi Kruna Kapara, inggih punika kruna-kruna sane rasa basanyane andap (endep), nenten alus miwah nenten kasar. Kruna-kruna puniki kanggen mabaos antuk anake sane sesamen wangsa, sasamen linggih utawi Asng singgih ring Sang sor. Manut J. Kersten, S.V.D. kanggen mabaos antuk golongan atas ring golongan bawah. Kruna Andap matiosan ring Kruna Mider. Yening Kruna Mider nenten maderbe wangun tiosan, Kruna Andap maderbe wangun alus.
Conto Kruna Andap :
-          suba                                                     - teka
-          mara                                                    - aba
-          dingeh                                                 - ngenceh
-          ngigel                                                  - madaar
-          panak                                                   - alih
-          eda                                                      - beli
-          meme                                                   - bapa
-          mai                                                      - malali
-          bangun                                                            - pules, msl.


7.      Kruna Kasar
Kruna KAsar inggih punika kruna-kruna basa Baline sane rasa basannyane kaon, saha ketah kanggen mabaos ri kalaning brangti, ri kalaning marebat utawi mamisuh.
Conto Kruna Kasar :
            Kruna Andap                                                                                                Kruna Kasar
-          Mati                                                                                         - Bangka
-          Madaar                                                                                    - ngamah, nidik,
-          Icing                                                                                        - ake
-          Cai/nyai                                                                                   - iba
-          Munyi                                                                                      - peta
-          Pules                                                                                        - medem, memelud.


B. Anggah-ungguhing Lengkara

Duaning basa Bali maderbe kruna-kruna masor singgih, janten sampun lengkara basa Baline kawangun antuk kruna-kruna sane masor singgih sakadi sane sampun kabaos ring ajeng. Duaning asapunika lengkara-lengkara sane metu taler madue wirasa matios-tiosan manut ring kruna-kruna sane ngwangun lengkara punika. Malarapan antuk wirasanipun, lengkara basa Baline kaepah dados nemnem inggih punika : (1) lengkara alus singgih, (2) lengkara alus madia, (3) lengkara alus sor, (4) lengkara alus mider, (5) lengkara andap, (6) lan lengkara kasar.
Soroh-soroh lengkara punika pacang katlatarang ring sor puniki.
1)                                                      1. Lengkara Alus Singgih
Lengkara alus singgih inggih punika lengkara basa Bali sane mawirasa alus, kaanggen nyinggihang sang singgih. Ceciren utama lengkara alus singgih nganggen kruna pangentos Ida, Ratu, Dane.
Umpami : a. Dane sampun numbas mobil.
b. Bapak Bupati kantun madue oka alit-alit.



2)                                                      2. Lengkara Alus madia
Lengkara alus madia inggih punika lengkara basa Bali alus sane maderbe wirasa makanten kirang alus utawi kantun madia. Ciri utama lengkara alus madia nganggen kruna tiang, jero, lan ragane.
Umpami: a. Tiang nunasang antuk linggih jerone?

3) Lengkara Alus sor
            Lengkara alus sor inggih punika lengkara sane ngawetuang wirasa alus saha kaanggen ngasorang raga utawi ngasorang anake tiosansane linggihnyane soran. Ceciren utama lengkara alus sor nganggen kruna pangentos titiang lan ipun.
Umpami : a. Ipun kantun nguwug bale Bali
b. Titiang sampun nunas i wau

4) Lengkara Alus mider
            Lengkara alus mider inggih punika lengkara sane kaanggen mabaos olih sang kairing mabaos. Ceciren utama lengkara alus mider madaging kruna pangentos iraga miwah druene.
Umpami : a. Ngiring iraga sinarengan ngastiti Hyang Widhi
                 b. Wantah iraga sane patut ngrajegang budaya Baline.

5) Lengkara Andap
            Lengkara andap inggih punika lengkara basa Bali sane maderbe wirasa biasa, nenten kasar taler nenten alus. Ceciren utama lengkara andap nganggen kruna pangentos icang, iang, cai, nyai, raga, bena, I bapa.
Umpami : a. I Bapa mara pesan majalan ngebah tiing tali.
 b. Icang lakar ngecet tembok malu.

6) Lengkara kasar
            Lengkara kasar inggih punika lengkara basa Bali sane madue wirasa kaon. Yadiastun asapunika nenten ja makasami kruna-kruna sane ngwangun lengkara kasar punika kruna kasar. Ceciren utama lengkara kasar madaging kruna pangentos iba, ake, kai, cicinge, polone lan bangsate.
Umpami : a. Depang suba apang Bangka polone!


C.    Anggah-ungguhing Basa
Sesampune ngresep indik wirasan anggah-ungguhing Kruna miwah Lengkara, kalanturan antuk mlajahin anggah-ungguhing Basa Bali sane kasorohang dados (1) Basa Alus Singgih, (2) Basa Alus Sor, (3) Basa Alus Madia, (4) Basa Alus Mider, (5) Basa Andap, (6) Basa Kasar.

1.      Basa Alus singgih  inggih punika bahasa baline sane rasanipun alus kaanggen mabaos antuk anake linggih nyane soran ring sang sane linggihnyane singgihang
Ratu Pranda sampun wusan muput sajeroning polah-palih yadnya sane kamarginag ring pura dalem. Sane mangkin ida pacang matulak wali ka Badung santukan wenten parikrama.”
2.      Basa alus sor inggih punika basa alus sane kaanggen ngasorang raga utai ngsorang anake tiosan duaning linggih nyane patut kasorang. Umpami
“Bapa madrebe pianak kalih diri, sane duuran sampun makarya ring dinas pendidikan ngawit warsa 2018. Pianak sane alitan wamu kelas nem ring sekolah dasar. Ipun sakulawarga mangkin meneng ring Desa Denbukit.”
3.      Basa Alus Madia inggih punika basa alus sane kabaosang pantaraning basa alus singgih miwah alus sor santukan akehan krunanyane mawit saking basa punika nanging nenten jangken kabaosang. Umpami
Tiang ten polih galah malajah daweg tes pegawi nika, santukan meweh tiang nyawis soal-soal nika, ragane punapi daweg nika, lulus ring dinas kebersihan?
4.      Basa Alus Mider inggih punika basa aluse sane dados keanggen nyinggihang turmaning dados kaangen ngasorang. Basa alus puniki pacang akeh nganggen kruna-kruna Ami (Alus Mider)
“Sane mangkin ngiring iraga sareng-sareng sami nunas ica majeng Sang Hyang Widhi antuk pasuecan mangkin. Dumogi kahanan puniki stata kapolihang majeng iraga sareng sami kantos riwekasan.”
5.      Basa Andap inggih punika basa sane kaanggen ring pagubugan serahina majeng kulawarga, sawitra, miwah sameton sane wirasan basanyane nenten alus nanging nenten taler kasar. Manut para wagmi basa Bali, basa Andap taler kaparinama Basa Kapara, Basa Sesamen. Umpami:
“Beli Wayan ane suba uli pidan kenal ajak Iluh, ane malu beli ngorahang lakar ngajakin Iluh malali, kanti ping telu suba liwat Galungan lan Kuningan tusing masi payu beli ngajakin malali, apake janjin beline suba mengkarat?”
6.      Basa Kasar inggih punika Basa Baline sane rasa basa ipun kaon, ketah kaanggen ri tatkala marebat miwah manah brangti santukan kahanan sane nenten becik.
Bahasa kasar kapalih dados kalih paos:
-          Basa kasar pisan inggih punika basa Baline sane rasa bahasanipun yukti-yukti kaon, sering keanggen marebat utawi mamisuh;
Jeleme Tendas Keleng Totonan tusing dadi orahang ajak bungut……………….
-          Basa Kasar Jabag inggih punika basa baline sane rasa basanipun biasa, nanging kaanggen mabaos ring sang sane patut kasinggihang ( bahasa biasa sane iwang antuka nganggen)
“Om Swastiastu, Pak guru suba teka uli Singaraja? Punapi gatra mangkin, enggken asane malajah ditu pak? Tiang yen suba tamat masuk lakar kuliah di Singaraja, kira-kira engken pendapat bapak, setuju apa sing?”

"daftar pustaka dari berbagai sumber" 

5 komentar:

TEMBANG PUPUH MACEPAT PSP 2024

  ·          Tembang Wajib Putri (Pupuh Semarandana)   Singgih Ratu Sang Hyang Widhi. Gung Aksama Iwang Tityang. Asung Paduka Manont...