Rabu, 23 Maret 2022

MATERI GANCARAN (PROSA)

 



MATERI GANCARAN (PROSA) BALI

(I Wayan Suardika)

 

A.    Pamiteges

Gancaran taler kabaos Prosa sajeroning Basa Indonesia, kria sastra gancaran sampun wenten saking riin nglimbak ring jagat Bali. Gancaran inggih punika kria sastra sane nenten kaiket antuk uger-uger taler kabaos karangan bebas.

Gancaran kakepah dados kalih (1) Gancaran Bali Modern, miwah (2) Gancaran Bali Tradisional. Gancaran Bali Modern sekadi Satua Cutet (Cerpen), Satua Lantang (Novel), Roman, Msl. Gancaran Bali Tradisional sekadi Satua Bali, Satua Tantri, Satua Panji, Msl.

 

B.     Gancaran Bali Modern:

1.      Novel

Novel inggih punika karya sastra sané marupa gancaran sané madué unsur-unsur intrinsik

kasarengin ekstrinsik. Tiosan ring punika, novel inggih punika silih tunggil karya sastra sané

madaging satua fiksi sané kawentuk antuk pupulan sasuratan kruna sané madué unsur intrinsik

miwah ekstrinsik. Novel ketahipun nyritayang indik kawéntenan ya i manusa tatkala masawitra

sareng sasaménnyané utawi lingkungan genah meneng. Ring novel pangawi nujuin pangwacén

satua indik kahuripan manusa sané yukti-yukti ketah kapanggihin ring masyarakat.

Unsur intrinsik novel inggih punika :

1). Tema

Unteng pikobet sané wénten ring sajeroning novel

2). Penokohan

Watak utawi karakter sané kabaktayang olih pelaku. Watak prasida kapanggihin saking

ciri fisik, tata cara matingkah laku, genah pelaku

3). Alur

Rangkaian kejadian sané ngawentuk crita novel

4). Gaya Bahasa

Pinaka sarana anggén makarya novel mangda panglengut basa

5). Latar/ setting

Genah wénten peristiwa utawi kejadian

6). Amanat

Pabesen pengawi majeng ring pangwacén

Tiosan ring unsur intrinsik, wénten naler unsur ekstrinsik, inggih punika unsur sané ngawentuk

karya sastra makadi pidan karya punika kakaryanin, napi mawinan karya punika kakaryanin,

punapi kahuripan I pangawi, genah meneng pangawi miwah antuk punapi kawéntenan sang

pangawi nyantos makarya novel punika.

 

C.    Conto Punggelan Novel

 

SATYANING ATI

Suba biasa, semengan tiang bangun makiré jam 6. Pasaréané karapiang, saput katampih. Sampatang

tiang kamar ané linggahné 4 kali 4 métér ento. Ah, adané dogén kamar kos, tusing ja ada

ané sanget linggah, kuala dadi anggon jalan mabahan dogénan. Mandus tiang asriokan ngilangang

bon awak kéto masi apang segeran luas magaé binjepné. Jam 7 tiang suba luas. Magaé di swasta

musti tepat waktu, sing dadi kasépan. Sawiréh jam 8 tiang suba ngindengang brosur sepatu ka

toko-toko, kéwala pepesan tiang nglindeng nyelepin kantor-kantor pamréntah, nak liu ada bos

ditu, awainé maan dogén tiang ngadep nang tetelu yadiastun ada ané nganggeh sawiréh tanggal

tua, gajihné tondén tuun.

Kanggoang tuyuhan dadi sales, nanging yén puguhin sayuakti mapikolih. Gajih pokok lén,

uang bénsin maan, mimbuh tunjangan keséhatan. Yén liu maan ngadep, maan bonus penjualan.

THR baanga kadi patut. Demen tiang magaé, mapan asilné masi begak. Apang tusing gén makeneh

lakar ngalih gajih gedé, kéwala penelasané bas liu ulian tusing nyidang ngatur pipis.

Inget tiang tekén pabesené Mémé, “melah-melahang Wayan ngaba pipis, atur, eda jani maan

jeg prajani telahang. Tumanang nang abedik, tabungang. Péd pradé mani puan ada pakewuh ané

liu lakar nelahang pipis, Wayan tusing paling buin mailehan ngalih pipis sawiréh suba ngelah

tabungan.”

Tuturé ento seken pesan resepang tiang. Neked jani aban tiang ideh-ideh. Mablanja tiang

sing pati, padalem pipisé makutang-kutang ulian ngulurin kenehé lakar meli kéné kéto. Makejang

ané bakatang tiang ulian katuyuhan tiangé magaé, melahang tiang pesan nganggo. Ucukan tiang

anggon mayah kos, tiang ngisi abedik anggon serahina. Sisanné tabungang tiang. Nuju mulih enjuin

tiang Mémé satak tali rupiah pang ada masi ngemang ngidih anak tua pipis uling dakin liman

tiangé padidi. Sakewala, Mémé setata nulak.

“Aba ja, Yan. Bekelang. Mémé nak nu ngelah pipis.”

“Tusing Mé, tiang suba ngelah pipis masi. Né nak mula tumanang tiang baang Mémé, pang

ada beliang baas. Kangguang nah, Mé. tiang tondén nyidang ngemang lebian, kéto masi tondén

nyidang ngisinin keneh Mémé lan Bapa lakar menain umahé.”

Tolih tiang makembengan yéh paningalané Mémé. Nyansan tlektekang nyansan pesu, pamuput

payu ngetél. Sebet miriban nepukin pianakné tondén nyidang ngisinin kenehné, kéto masi

nepukin pianakné kabara kebéré, puntag-pantig ngalih gaé apang nyidang ngamargiang sahananing

pamargi kauripan.

“Nguda Mémé ngeling? Eda sebet Mé! Tiang lakar jemet magaé apang nyidang liunan maan pipis. Yén suba liu ngelah pipis, sinah nyidang lakar menain umahé, nyidang masi ngaé Mémé

Bapa bagia.”

Usap tiang yéh paningalané Mémé, tusing baang tiang buin ngeling ané makada tiang milu

sebet.

“Wayan eda salah tampi, Mémé ngeling boya ja ulian sebet nepukin Wayan tondén nyidang

ngisinin pangidih Mémé muah Bapa. Mémé buka kéné ulian kaliwat bagia, nepukin Wayan suba

kelih. Boya awak Wayané gén gedé, kéwala papineh Wayané masi suba kelih. Wayan suba bisa

ngaba raga, ngenehang Mémé Bapa yapitui Wayan kapah di jumah. Mémé demen pesan tekén

parisolah lan pepineh Wayané. Dumadak sih Widhiné mapica karahayuan ring keluargan iragané

sami, pang makejang masi polih rejeki,” banban Mémé ngaraos sambilanga ngusudin sirah tiangé.

Tiang nguntul, kadirasa suba nagih ulung yéh paningalané, nanging nyidang baan tiang naenang.

“Unduk umahé ané suba réod ené, eda Wayan sanget ngenehang. Kangguang apang tusing

tuduhan dogénan. Lan jani munduhang pipis bareng-bareng. Mémé nu nyidang masi magaé ngaé

kuskusan. Kéto masi Bapa nu seger bantas nang nukangin lan ngarit di tegalé,” Mémé ngawewehin.

Lega kenehé ningehang raosné Mémé buka kéto. Tiang meled pesan lakar menain umah.

Nanging tiang tondén ngelah pipis. Tiang suba malajah nambunang, kéwala mara abedik, tondén

neked anggon menain umah. Umahé ané jani sujatiné tuah gelah pekak tiangé. Sasukat pekak

tiangé ngalahin, kéto masi dadong ané suba malunan mawali ka gumi wayah, Bapan tiangé ané

nongosin umahé ené. Kabenengan Bapa manyama muani didiana. Ada adiné, luh, suba juanga

tekén anak muani uli di Tabanan. Pagaénné Bapa tuah dadi tukang bangunan, diapin maan pipis

tusing ja amongkén, tuah genep anggon serahina.

“Sampiné adep, Pa! Pipis pamelin sampiné anggon menain umah.”

“Tusing dadi! Sampiné ené mani puan lakar adep Bapa anggon cai bekel. Jani depang malu

buka kéné. Ajin sampiné masi mudah jani. Padalem adep.”

Kéto suba reraman tiangé, tusing naanin maksa pianak apang nyidang ngisinin kenehné.

Kéwala ada ané sanget kenehang tiang, pangidih rerama ané sesai dadi ingetang. Rumasa nguber-

uber déwék tiangé tatkala majalan ngiterin kota Dénpasaré. Pangidih ané sabilang peteng teka

saha nguyak paukudan tiangé. Masarin tanah kenehé jani. Ibuk inget tekén pangidih i rerama.

“Alihang ja Mémé Bapa mantu, Yan!”. ………………………….

Kakripta olih : I Komang Alit Juliartha

 

 

D.    Gancaran Bali Tradisioanal:

1.      Satua Tantri

Satua tantri mawit saking Bhatarawarsa utawi India, sané kawastanin Panca Tantra. Carita

tantri puniki taler wnten nglimbak ring panegara tiosan ring sajebag jagaté, makadi kapangguh

ring Syria Kuna sané kawastanin Kalilag va Dimnag, ring panegara Arab kawastanin Kalilah

va Dimnah, ring cina kawastanin Tantrai, Tantai, Tantaia, Kantrai. Carita tantri sampun kasurat

nganggén basa Yunani, Latin, Ibrani, Rusia, Turki, Inggris, Jerman, Belanda miwah sané lianan.

Ring Melayu carita tantri kawastanin Hikayat Panca Tandran. Sesampuné katuréksain lontar-lontar

tantri sané wénten ring Bali prasida kapanggih tri tantri, inggih punika:

1). Kidung Tantri Nandaka harana sané kawangun olih Ida Padanda Nyoman Pidada sareng Ida

Padanda Ketut Pidada, duk warsa ring asaka 1630 utawi 1728. Makakalih kawiiku punika

grianida ring Gria Punia, Sidemen Karangasem

2). Kidung Tantri Manduka Prakarana utawi Kidung Raga Winasa kawangun olih I Gusti Madé

Tangeb, taler saking Désa Sidemen Karangasem

3). Kidung Tantri Pisaca Harana, kawangun olih Ida Padanda Sidemen saking Gria Intaran

Sanur. Kidung punika kakawi sawatara warsa 1938-1944.

Ring sajeroning daging kidung tantri Nandaka Harana puniki wénten menggah silih tunggil

ajah-ajahan sané kawastanin pati brata, inggih punika ajahan sané misaratang indik kasujatian

anaké istri nelebang sesananyané ngraksa raga dados angga pinaka anak luh luih, anak istri sané

mautama, miwah bhakti ring rerama, napi malih tinut ring sajeroning pituduh saking rerama.

 

2.      Ceciren Satua Tantri

Satua Tantri madué makudang-kudang cecirén sané minayang saking satua sané tiosan. Raris

mangda kauning cecirén Tantri luiré:

1). Nandaka Harana

Tantri sané akéhan sané kasarengin antuk beburon masuku pat sakadi macan, kambing,

cicing jaran, sampi miwah sané tiosan.

2). Manduka Prakarana

Tatri sané akéhan kasarengin antuk wangsa paksi utawi kedis sakadi titran, kukur, blatuk

miwah sané lianan.

3). Pisaca Harana

Tantri sané akéhan kasarengin antuk manusa utawi raksasa. Conto carita tantri Pisaca Harana

sakadi Katuturan Sang Arya Dharma.

 

3.      Satua Panji

Satua Panji inggih punika pupulan crita sané mawit saking Jawi, nanging mangkin sampun

dados kasusastraan Bali. Daging satua Panji inggih punika indik pahlawan, tresna kalih jatma.

Satua Panji wénten makéh vérsi.

Satua panji akéh kadadosan lampahan ring drama gong utawi arja. Satua panji kocap mawit saking crita nguni indik para ratu.

 

 

 

 

 

 

4.      Conto Satua Panji

Calonarang

Kacaritayang duk Prabhu Airlangga madeg nata ring Kadiri raja, wénten bencana gebug gering

ring wewengkon idané. Panjak idané busan-busan gelem tur ngemasin padem. Semengan gelem,

tengai mati, sanja mataneman, kénten sarahina-rahina. Indiké puniki ngawinang Prabhu Airlangga

patitakén ring pangabih idané, napiké sané ngawinang kahanan puniki?

“Paman, Paman Patih Sudarsana, ngiring mrika ajebos cingakin ja panjak-panjaké napiké

ngawinang wénten gatra kaon puniki,” ucap Prabhu Airlangga.

Ki Patih Sudarsana sané taler jerih ring kahanan jagat Kadiri puniki, wantah prasida tinarima

préntah saking Ida Sang Prabhu, nglantur mamargi nuréksain kahanan ring jaba. Pamargin

Ki Patih Sudarsana nglintangin désa-désa sawewengkon Kadiri. Wénten rasa jejeh, wénten rasa

tengkejut, wénten rasa sedih, nyingakin panjak-panjak Kadiri rajané pajelempang keni grubug lan

gering. Wau tatas uning, ri kala Ki Patih nglintangin désa sané mawasta Dirah.

Ring désa Dirah kacaritayang wénten anak istri mawasta Rangdéng Dirah, dané madué putri

asiki maparab Diah Ratna Manggali. Putrin danéné ayu pisan, sakéwanten ngantos Ratna Manggali

bajang mempeng, durung wénten anak lanang sané kayun nglemesin putrin danéné. Santukan,

manut orti sané kawedar Rangdéng Dirah wantah ratu désti, amuja-muji Ida Bhatari Durggha, lan

madué sisya-sisya sané nyabran tengahing wengi lunga ka sétra. Ring sétrané Rangdéng Dirah

lan sisyan-sisyannyané mangigel, dangklang-déngkléng, makalung basang-basang, anelek baga,

lan kaik-kaik. Nadak sara kesyar-kesyer guminé, angin ngampehang sisan-sisan désti, nelusup ka

umah-umah krama, lan ngawinang pejah.

Kahanan puniki kanikayang ring Ida Sang Prabhu Airlangga. Bendu pisan pikayunan idané

ri kala mirengang gatra sané kabakta olih Ki Patih

Sudarsana. Makakalih makarya rarincikan mangda

sida ngasorang Rangdéng Dirah lan ngwaliang jagat

Kadiriné landuh, trepti, rahayu.

“Paman Patih, gelah meled ngutus Mpu Bharadah

mangda mrika maperang sareng Rangdéng

Dirah.”

“Uduh, Ida Sang Prabhu, yéning makayunan

ngasorang Rangdéng Dirah sampunang maperang,

sakéwanten anggén rarincikan sané sinahnyané becik.”

“Napi nika Paman?”

“Nikain murid saking Mpu Bharadah sané mawasta Mpu Bahula mangda kayun dados suami

saking Ratna Manggali.”

“Men kudiang lantas Paman, tusingké nyanan Mpu Bahula matianga.”

“Pastika nénten, santukan Mpu Bahula pacang kabekelin rarincikan mangda Diah Ratna

Manggali tresna leket rumaket ring Mpu Bahula.”

Ring taman sané madaging telaga, bunga-bunga nénten kayun kepat nyaksinin sungsut manah

Diah Ratna Manggali. Ri kala don-donan layu ulung saking carangnyané. Sakéwanten di selag-selagan

padang ambenganné, Mpu Bahula ngrauhin Ratna Manggali. Makesiab Ratna Manggali,

nanging manahnyané sampun kadaut olih tutur manis Mpu Bahula. Gelisin carita, makakalih lantas

marabian. Mpu Bahula meneng ring Désa Dirah.

I rika wau tatas uning Mpu Bahula ring kawéntenan padéstian sané kaduénang olih Rangdéng

Dirah. Majalaran saking Ratna Manggali, lontar-lontar padéstian sané kaduénang Rangdéng Dirah

kaambil lan kapralina olih Mpu Bahula. Uning ring kahananné punika, lantas Rangdéng Dirah

kroda. Mpu Bharadah rauh ka padukuhan Dirah, mélanin Mpu Bahula. Mpu Bahula lan Ratna

Manggali matilar saking Dirah. I rika wantah Mpu Bharadah lan Rangdéng Dirah sané perang

tanding. Rangdéng Dirah lan Mpu Bharadah kabaosang rwa bhineda ring kauripan puniki. Anaké

embas sampun jangkep becik lan kaonnyané.

Kaketus Saking Katattwan Calonarang

 

 

 

5.      Conto Satua Tantri


 

Daftar Pustaka:

-          Buku Udiana Sastra XI

-          Buku Mustika Sari XI

-          Buku Pupulan Satua Tantri

TEMBANG PUPUH MACEPAT PSP 2024

  ·          Tembang Wajib Putri (Pupuh Semarandana)   Singgih Ratu Sang Hyang Widhi. Gung Aksama Iwang Tityang. Asung Paduka Manont...