Kamis, 27 Januari 2022

MATERI PUISI BALI



MATERI : PUISI BALI

 

Puput Makaput

Sang prabu majoli kencana

I panjak negak mategtog

Sang prabu mabusana megah

I panjak makamben congkod

Sang prabu mapuri agung

I panjak maumah petung

Sang prabu mamunggah jaran

I panjak majalan banban

Punika kawentenan matiosan

Nanging wenten tan kabinayang

Sang prabu seda marurub kasa

I panjak padem makaput kasa

Puputne

Puput makaput

Karangasem 22 juni 2006

 

Puisi Bali Kakepah dados kalih soroh:

1.       Puisi Bali Anyar

2.       Puisi Bali Purwa

 

1.   Teges Puisi Bali Anyar

Puisi Bali Anyar punika wantah sastra sane kaangge nartaang  pabesen, ngangge basa sane bawak nanging dagingne padet. Puisi puniki sastra sane kakomunikasiang boya ja gatra, sakewanten karya sastra sane madaging rasa muah napi sane kacingak indik kahuripan,nglimbakang tur najepang kontak-kontak ring sane katerapin.

Unsur-unsur ring puisi :

  1. Unteng
  2. Rasa
  3. Nada( tangkep pangawi)
  4. Pabesen /piteket

Mangda papacan puisine lengut tur ngelangunin pinih becik telebang dumun uger-uger ngwacen sakadi ring sor puniki :

a. Wirasa utawi Interpretasi

Pinih riin sadurungé ngwacén, patut resepang dumun suksman, wirasan utawi unteng pikayuna ring  puisi sané jagi kawacén. Napiké puisi punika madaging indik kalulutan, kasengsaran, utawi sané tiosan. Yéning tan tatas uning ring suksman puisiné punika, sinah pacang sukil rikala jagi ngwetuang rasa. Kénten taler napi daging puisi punika sinah nénten

prasida kauningin olih sang sané mirengang

b. Wirama utawi olah vokal

Yéning sampun tatas uning ring wirasan puisi sané jagi kawacén, patut anutang

mangkin ring wiraman suara rikalaning ngwacén. Ngwacén puisi patut nganutin tempo, intonasi, miwah artikulasi. Tempo punika mapaiketan ring ngolah suara, ring sapunapi banban, ring sapunapi cepet, taler ring sapunapi masandekan. Intonasi punika mapaiketan ring sapunapi masuara keras, ring sapunapi masuara alon, nganutin pangrasa ring puisi

sané kawacén. Artikulasi punika mapaiketan sareng ngucapang kruna-kruna ring puisi, mangda jakti tatas nénten saru gremeng, mangdané nénten wénten iwang penampén ring sang sané mirengang santukan sang sané ngwacén nénten tatas ngucapang kruna utawi lengkara ring puisiné.

c. Semita/ Raras, Wiraga utawi gerak tubuh

Rikala ngwacén puisi, semita miwah wiragané patut anutang ring wiraman suara miwah ring wirasan puisiné sané kawacén. Yéning suksman puisiné indik kasengsaran, patut wiraman suara, semita miwah wiragané mangda anut sakadi anak kasengsaran. Yéning sampun asapunika sinah prasida papacan puisiné pangus, lengut tur nglangenin.

d. Wates Lengkara

Mangda jakti tatuek babosan utawi unteng pikayun sané wénten sajeroning puisi,

patut tatasang ugi ring dija patutné babaosané/papacané majanggelan utawi mararian.

Sajabaning punika rikala majanggelan sang ngwacén polih mangsengan (ngatur napas)

 

2.     Tatacara Nganalisis Puisi

Ring buku Membaca dan Menilai Sastra (1983) olih A.Teeuw naenin maosang indik tata cara

ngwacén sapisanan ngaruruh unteng saking daging teks kria sastra. Sané kapertama pangwacén

patut uning ring kode bahasa sané kaanggén, raris sané kaping kaih indik kode budaya inggih

punika ngeninin budaya genah puisi punika embas, taler budaya saking pangawinyané miwah sané

kaping tiga indik kode sastra saantukan kria sastra marupa puisi ketah nganggé panglengut basa

marupa paribasa.

Yening pupulang indik runutan nganalisis kria sastra puisi, wénten runutan pamargi sané patut

kalaksanayang:

1. Melahang ngwacén puisi punika

2. Indayang uratiang murdan puisi punika

3. Uratiang basa sané ngranjing ring panglengut basa (paribasa)

4. Indayang uratiang taler kruna-kruna sané ngeninin indik budaya saha ruruh pikenoh saking

kawéntenan kruna-kruna punika

5. Ruruh saha uratiang yéning wénten kruna sané madué tatuwek nénten sujati

6. Indayang rereh napi piteket sané kadagingin pangawi ring puisiné punika

7. Raris selehin punapi tata cara pangawi nagingin piteket ring puisiné punika

8. Selehin naler punapi tata cara pangawi maosang piteketé punika

Sasampuné runutan punika kamargiang saha sampun molihang napi piteket pengarang sané

wénten ring puisi punika, sané kaping untat lanturang mangkin antuk nyurat babaosan miwah

piteket sané madaging ring puisi

 

3.     Nganalisis Daging Puisi

Tatacara menganalisis Puisi Bali Anyar

 

Ngiring Pinehin

Ngiring je pinehin

Napi sane sampun kakaryanin

Sampunke solahe nganutin

Tata-titi sane nuntunin

Sampunang lali ring sang Pangardi

Mangda jagate stata rimrim

Ngring pinehin

Kawentenan jagate mangkin

Karangasem 22 juni 2006

Nganutin puisi ring ajeng prasida kaanalisis kadi puniki:

– Wacen saha resepang indik murdan miwah daging puisi “Ngiring Pinehin”

– Puisi “Ngiring Pinehin” nénten madaging panglengut basa sané ngranjing ring paribasa

– Ring Puisi puniki madaging pituduh mangda pangwacén mineh-minehin indik parisolah

miwah kawéntenan jagaté mangkin

– Sasampuné nyelehin punapi tata cara pangawi ngaturang indik piteket-piteket sané wénten

ring puisi puniki prasida babaosan punika kasurat kadi puniki:

Ring Puisi “Ngiring Pinehin” wénten pangaptin pangawi mangda pangwacén kayun

mapapineh indik solah I raga soang-soang. Sapisanan naler nuduhin mangda nénten

lali ring Ida sang pangardi inggih punika Ida Hyang Widi Wasa sapisanan mapinunas

mangda jagaté satata rahayu. Pangawi taler ngiringang mangda sareng-sareng mapapineh indik kawéntenan jagaté mangkin sané sampun ngancan matiosan.

 

4.     Puisi Bali Purwa

Puisi Bali Tradisional wénten makudang-kudang uger-uger sané patut kaanggén tatkala ngwacén

puisi punika. Mireng anak ngwacén puisi Bali Tradisional pateh sakadi mireng anak magending

utawi matembang. Puisi Bali Purwa ketah taler kabaos sekar. Manut tatueknyané sasengguhan

sekar punika sangkaning kria sastra marupa puisi Bali Purwa punika kainargamayang sakadi

kajegegan ye I Sekar sané prasida ngulangunin anak sané ngwacén utawi mirengang puisi punika

katembangang.

Yéning rereh sorohnyané Sekar punika prasida kaepah malih dados papat inggih

punika Sekar Agung, Sekar Madya, Sekar Alit miwah Sekar Raré.

 

5.     Uger-uger Sekar Alit

Sekar Alit sané sering taler kabaos tembang macepat utawi pupuh sané kaiket antuk uger-uger. Sekar Alit kawangun tur kaiket antuk uger–uger pada lingsa. Padalingsa inggih punika kecap

wanda miwah wangun suara ring panguntat sajeroning acarik lan akeh carik sajeroning apada.

Uger–uger punika minakadi.

•             Guru Wilangan : Uger–uger wanda sajeroning acarik

•             Guru Dingdong : Uger–uger wangun suara ring panguntat sajeroning acarik

•             Guru Gatra : Uger–Uger katah carik sajeroning apada

Sekar Alit ketahnyané wénten 10 (adasa), nanging ring bab puniki kabaosang wantah tatiga

kémanten inggih punika Pupuh Durma, Pupuh Sinom sareng Pupuh Semarandana. Tiga pupuh

puniki madué uger-uger pada matiosan. Mangda tatas uning indik uger-uger padalingsa Pupuh

Durma, Pupuh Sinom sareng Pupuh Semarandana, indayang panggihin imba pupuh ring sor:

Pupuh Durma

Cai Durma pianak bapa paling wayah, (12 a)

Tumbuhe kasih asih, (8i)

Katinggalin biang, (6a)

Jumah cening apang melah, (8a)

Bapa luas nangun kerti, (8i)

Kagunung alas, (5a)

Idepang bapa mati (7i)

6.     Geguritan

Geguritan inggih punika kasusastraan tembang saking kasusastraan Bali Purwa, madué

wangun marupa paliring (puisi). Geguritan mawit saking Kruna Lingga gurit artin ipun ngawi

utawi nyurat puisi. Kruna gurit punika raris kadwipurwayang dados gegurit miwah polih pangiring

-an dados geguritan. Geguritan inggih punika cerita sané embas saking manah sang kawi, sané

madué wangun marupa paliring utawi puisi tradisional, kagendingan antuk makudang- kudang

pupuh. Geguritan taler kawastanin Sekar Alit utawi macepat (pupuh).

Geguritan wénten kakalih, inggih punika geguritan monométris miwah geguritan

polymétris. Geguritan monométris inggih punika geguritan sané nganggén pupuh wantah asiki,

sakadi geguritan Bungkling, geguritan Jayaprana, geguritan Basur. Geguritan polymétris inggih

punika geguritan sané nganggén makudang-kudang pupuh, sakadi geguritan Tamtam, geguritan

Pakang Raras, geguritan I Nengah Jimbaran, msl.

Geguritan punika kawangun antuk pupuh. Pupuh punika kaiket antuk uger-uger sané

kawastanin pada lingsa. Pada inggih punika akéh wanda utawi kecap sajeroning abaris, lingsa

inggih punika labuh aksara suara sané pinih untat. Ring pada lingsa punika wénten sané kawastanin

guru wilangan, guru gatra, miwah guru dingdong. Guru wilangan inggih punika akeh kecap

(wanda) sajeroning acarik (abaris). Guru gatra inggih punika akéh carik sajeroning apada (abait).

Guru dingdong inggih punika suara panguntat sajeroning acarik.

 

7.     Sekar Madia

Sekar Madia taler kabaos Kidung. Kidung

kawangun antuk kawitan, pangawak, miwah panawa.

Kidung mawit saking Jawi tur nglantur nglimbak ring

Bali, tur kanggen basa Bali Tengahan/Jawa Tengahan

sakadi : Puh demung, Puh Wasi, Puh Sidapaksa, Puh

Wargasari, Puh Demung Sawit, msl. Kawéntenané

mangkin, Kidung pinaka panyangkep pamargin

yadnya antuk punika ritatkala ngawéntenin upacara

adat ring Bali satata kairingin antuk kidung.

 

 

 

8.     Jenis Sekar Madia

Jenis-jenis Kidung sané wénten ring Bali kabaos akéh pisan. Kawéntenan jenis kidung akehan

kakepah nganutin genah utawi galah upacara adat ritatkala kidung punika kaanggén. Ring sor

puniki katlatarang wantah jenis-jenis kidung sané ketah kaanggén nyantos mangkin ring Bali.

Ring Bali wénten jenis upacara sané kiringin antuk kekidungan sané kabaos panca yadnya utawi 5

(lima) macem upacara yadnya. Wénten jenis-jenis kidung sané sering katembangin sakadi Kidung

Wargasari, Kidung Tantri, Kidung Jerum msl.

Kidung sane ngangge tembang macepat, basa sane kaanggen marupa basa tengahan sakewanten

kawangun antuk tembang macapat makadi :

1. Kidung Ranggalawe.

2. Kidung Sri Tanjung.

3. Kidung Pamancangah Dalem.

4. Kidung Amad Muhamad.

5. Kidung Kaki Tua, miwah sane lianan.

Kidung sane nganggen kidung sujati makadi :

1. Malat.

2. Wargasari.

3. Alis-alis Ijo.

4. Tantri, miwah sane lianan.

 

Imba Kidung Warga Sari:

1. Ida Ratu saking luhur. Kawula nunas lugrane.

Mangda sampun titiang tanruh. Mangayat Bhatara mangkin.

Titiang ngaturang pejati. Canang suci lan daksina.

Sami sampun puput. Pratingkahing saji.

2. Asep menyan majagau. Cendana nuhur dewane,

Mangda Ida gelis rawuh. Mijil saking luhuring langit.

Sampun madabdaban sami. Maring giri meru reko.

Ancangan sadulur, sami pada ngiring. 

CONTOH SURAT PERJALANAN DINAS

 


SURAT PERJALANAN DINAS

(SPD)

Nomor :      / DAC /      / 2022

 

1

Pejabat berwenang yang  memberi Perintah

:

Bandesa Adat 

2

Nama Prajuru yang diperintahkan Mengadakan perjalanan Dinas

:

 

 

 

 

3

Jabatan Prajuru yang diperintahkan

:

 

4

Perjalanan Dinas yang diperintahkan

:

 

     Dari

:

Desa Adat 

     Ke

:

 

 

     Transportasi menggunakan

:

Kendaraan Sendiri

5

Perjalanan Dinas Direncanakan

:

Selama (    ) hari

 

 

 

Dari tanggal

:

 

 

s/d tanggal

:

 

6

Perihal Perjalanan

:

 

 

 

 

7

Perhitungan Biaya Perjalanan

 

Rp

:

 

 

 

 

 

8

Pejabat Yang Menerima/Memeriksa Perjalanan Dinas:

 

Nama      :

Jabatan   :

Tanda Tangan :

 

 

 

 

 

 

 

Ditetapkan di     :

Pada Tanggal   : ………………………

Bandesa Adat

 

 

 

 

Prof. Dr. Ida Wayan Ajuman, M.Pd.

 

WACANA KRUNA SATMA

 


Kruna Satma

Nyama Tugelan

Ngranjing ring sisi kelod bongkol bukit buung, pemarginé sada alon yéning nglinggihin sepeda motor riantukan marginé kari aspal kelas tiga, sané linggah marginé wantah ameter tengah ngamenékan ring tepining réjéng sané dalem, kéwala katon asri alas jati ring sornyané napi malih ri sedeng galang kangin jagaté, makada alanglang kalanguan yening ngatonang antuk tegeh éndépnyané pucuk-pucuk tetaruan saking kadohan. Irika yan sampun tiba ring tenganing bukit nglintangin punyan kepah sané tegeh ngalik, yan inargamayang sakadi datuning sarwa tumuwuh ring bukité punika sané ring tepining réjéng taler tumbuh alingsehan tiing buluh sané makada renteb taler genahé irika. Ring sor réjéng sisi kangin wénten genah dangsah katambakin antuk batu gede di sisi balér réjéngé, irika sampun padunungan ipun Mén Lampu sareng Pan Lampu, kasarengan antuk makakalih pianakipuné Wayan Giri lan Kadek Ambara. Wiakti tiosan ring saderana kahuripannyané ring bangkiang bukité, padununganipuné taler kaitehin antuk taru majegau sané miik ngalub, ngenter kaasrian genah padununganipuné. Wayan Giri lan Kadek Ambara mula jemet magaé , kéwala Kadek Ambara sangkaning salah pergaulan satata ngusak-asik kahuripan Pan Lampuné, bikasné sané alep di kari trunané mauwah dados bringas sangkaning pangaruh obat-obatan terlarang. Béh sawiakti sungsut pakurenané Pan Lampu sareng Mén Lampu. Sakéwala nyama tugelan Kadek Ambara, sané kelihan Wayan Giri, nika banget sané tunasang sareng reramané mangda ngelidin cara bikas adiné. Inget Wayang Giri satata ring pitutur mémé bapané ”patilesang déwéké lacur”, Ulian lacuré lek ngaba padéwékané, ento makrana ia makisid uli désané, ngungsi di padunungané sané sepi. Mangkin sampun madan menék truna, tuah sangkaning panugrahan Widhi, ipun saja gobanne bagus genjing, alisné madon intaran, apa buin pangadegannnyané gedé ganggas, masaih ajak kulitne ane kuning gading, kaadungang ajak bokné ané demdem samah, apa buin kenyunganné nyunyur manis, sing tuara dadi ibuk anak luh di désané mangenehang napi malih ri kala mabebaosan , alus banban tuturané sané kasangga ringgitan lesung pipinyané. Yadiapin ipun suud masekolah sangkaning tan wénten prabéa, kéwala Wayan Giri, akéh madué timpal ring désa. Ulian bikasné ané olas asih, lan olas papa manyama braya, aget lacur wénten sodagar kopra sané mawasta Gung Manik sané nudukipun anggéna pegawai , kasuén-suén sakolahanga Wayan Giri punika nyantos dados pengusaha eksportir kayu Majegau didesané.

Karipta olih: Aryya Paduhungan

 

 

 

MATERI LENGKARA

 

MATERI LENGKARA

Lengkara inggih punika pupulan saking makudang-kudang kruna sane sampun maduwe

arti tur kasusun nganutin uger-uger lengkara. Manut ring wangunipun lengkara punika kaperang

dados makudang-kudang soroh sakadi: Lengkara Tunggal miwah Lengkara Masusun.

Lengkara Masusun inggih punika kalih lengkara tunggal utawi lintang sane sampun

kawrediang ngwangunnyane, kaangkep dados asiki utawi dados alengkara. Lengkara Masusun

kabinayang malih dados tetiga, inggih punika Lengkara Masusun Pepadan/ Sepadan, Lengkara

Masusun Pepetan, miwah Lengkara Masusun Matingkat.

* Lengkara Masusun Pepadan/Sepadan,

inggih punika Lengkara Masusun sane lengkaran ipun kantun sapadan utawi sederajat.

Lengkara puniki ketah kagabungan antuk kruna napi, nanging, sakewala, miwah sane lianan. Indayang cingakin lengkara ring sor puniki :

- Bapa ngoyong ditu, tiang dini.

- Nyoman jemet, nanging I Ketutne kiul gati.

* Lengkara Masusun pepetan,

inggih punika Lengkara Masusun sane ngutamayang mepetang wangun lengkara sane

pateh, sakadi :

- Carike ento mara belina. Carike ento jani suba gadeanga

- Carike ento mara belina, jani suba gadeanga.

* Lengkara Masusun Matingkat,

inggih punika lengkara sane kawangun antuk lengkara sane paiketannyane nenten sumaih.

Silih sinunggil lengkarannyane kabaos inan lengkara (induk kalimat), lengkara sane lianan

kabaos pranakan lengkara (anak lengkara), sakadi :

- I Bapa teka dugase I Meme sedek nyakan di paon.

- I Bogol ngambul krana tusing banga pis teken bapanne.

Manut ring uger-uger ipun lengkara punika kapalih dados kalih inggih punika wénten sané

wangunipun sadarana miwah sampurna. Lengkara Sadarana kawangun antuk jejering lengkara

miwah linging lengkara. Lengkara Sampurna kawangun antuk Jejering lengkara, linging

lengkara, panandang lengkara miwah pamidartaning lengkara ( Keterangan )

Conto lengkara :

1. Mémé mabalih.

2. Mémé mabalih drama gong di balé banjaré.

Manut kawigunan ring sajeroning Mémé mabalih, Mémé kabaos jejering lengkara utawi

sang sané malaksana, mabalih kabaos linging lengkara utawi parilaksana sané kalaksanayang olih

jejering lengkara.

YÉNING LENGKARA RING AJENG KAPARAKANG KAPANGGIHIN SAKADI RING SOR :

1. Mémé mabalih

Mémé = jejering lengkara

Mabalih = linging lengkara

2. Mémé mabalih drama gong di balé banjaré

Mémé = jejering lengkara

Mabalih = linging lengkara

Drama gong = panandang lengkara

Di balé banjaré = pamidartaning lengkara

LENGKARA NGANUTIN TETUEK

Nganutin tetuek lengkara punika kapalih dados tigang soroh inggih punika :

* Lengkara Pamidarta,

 inggih punika nyaritayang punapa-punapi sané karasayang, kalaksanayang miwah

sané panggihin ring anak tiosan tur ring ungkur kadagingin tanda gecek (.)

Upami :

- Tiang mamula séla di carik.

- Makesieng bayuné mara liwat di semané ibi sanja.

- Ibi ada anak matabrakan di jalan Iman Bonjol.

* Lengkara Pitakén,

inggih punika nakénang indik punapa-punapi sané durung kauningin marep ring

anak tiosan, tur ring ungkur madaging cecirén tanda pitakén (?) Upami :

- Sira peséngan ragané?

- Ring dija ragané magenah?

- Sira sané ngaturang surat?

* Lengkara Panguduh (Pituduh),

inggih punika nunas pitulung utawi ngnikayang anak lian mangda nulungin utawi

nglaksanayang pituduh. Taler ring ungkurnyané kadagingin tanda pituduh (!).

 Upami :

- Luh jemakin bapa kaca di duur mejané!

- Baang céléngé banyu!

- Eda macanda dogén gaené!


MATERI KRUNA SATMA

 



KRUNA SATMA

Kruna Satma inggih punika angkepan kalih kruna utawi lintang sané suksman ipun asiki.

Kruna Satma mawit saking kruna ([sa-] + Atma) sané madrué pangertian pinaka “kata senyawa

utawi kata majemuk”. Kruna Satma punika kapalih dados tigang soroh , inggih punika :

 Kruna-kruna sane ngawangun Kruna Satma punika madrué kadudukan setara, nénten saling

nyinahang.

1. Kruna Satma Papadan

Kruna Satma papadan kapalih malih dados kalih soroh inggih punika:

* Kruna Satma Papadan Matungkalik

Conto :

           Mémé Bapa

           Peteng lemah

           Daa teruna

           Tua bajang

           Tegeh éndép

* Kruna Satma Papadan Ngerasang Arti

Conto :

           Kuning-gading

           Barak biing

           Olas Asih

           Alus banban

           Mas manik

2. Kruna SatmaTan Papadan

Inggih punika Kruna Satmasané kawangun antuk kalih kruna, nanging silih tunggil

kruna pinaka unteng, sané lianan pinaka katrangan.

* Kruna kapertama dados unteng, upami :

           Gedang rénténg

           Galang kangin

           Tiing buluh

           Biu Batu

           Kacang Léntor

* Kruna kaping kalih dados unteng, upami :

           Kali yuga

           Dirgha yusa

           Kertha raharja

3. Kruna Satma sané nganggén kruna tawah

Inggih punika Kruna Satma sané kawangun antuk kalih kruna, nanging wantah salah sinunggil krunannyané madué arti, yéning sampun kangkepang ring

unteng ipun.

           Selem ngotngot

           Badeng ngiet

           Tegeh ngalik

           Putih ngemplak

           Peluh pidit

 

 

TEMBANG PUPUH MACEPAT PSP 2024

  ·          Tembang Wajib Putri (Pupuh Semarandana)   Singgih Ratu Sang Hyang Widhi. Gung Aksama Iwang Tityang. Asung Paduka Manont...