Minggu, 12 Maret 2017

SATUA BALI

Hasil gambar untuk foto animasi bali

KUMPULAN SATUA BALI
Ada katuturang satua, I Cupak teken I Grantang. Menyama ajaka dadua. I Cupak ane kelihan, I Grantang ane cerikan. Goba lan parilaksanan kaka adi punika doh pesan matiosan. I Cupak gobane bocok, kumis jempe, kales, brenges, lan bok barak keke alah duk. Basang gede madaar kereng pesan. Nanging joh bina ajaka adine I Grantang. I Grantang pengadegne lanjar, goba alep bagus, asing-asing anake ngantenang makejang ngedotang. Kemikane manis tur anteng magarapan.

Kacarita sedek dina anu, i Cupak ajak I Grantang matekap di carike, I Grantang matekap nututin sampi, nanging i Cupak satate maplalianan dogen gaene. Tusing pesan I Cupak ngrunguang adine magae. Disubane I Grantang suud matekap mara I Cupak teka uli maplalianan. Yadiastun keto bikas beline masih luung penampene I Grantang. I Grantang ngomong munyine alus tur nyunyur manis.

"Kemu beli malunan mulih tiang lakar manjus abedik. "Icupak masaut gangsar,"Lamun keto kola lakar malunan mulih, adi. I Cupak laut majalan mulih. Disubane joh liwat uli sig I Grantange manjus, ditu lantas I Cupak makipu di endute kanti awakne uyak endut. Disubane keto, I Cupak nutugang majalan ngamulihan saha jlempah jlempoh.

Kacarita ane jani i Cupak suba neked diwangan umahe, ditu laut I Cupak gelur-gelur ngeling. Meme bapane tengkejut ningehin eling panakne tur nyagjag laut nakonin,"Cening-cening bagus Wayan Cupak anake buka cening ngudiang cening padidi mulih buine blolotan, men adin ceninge I Made Grantang dija?" Disubane keto petakon reramane, laut masaut i Cupak sambilange ngeling. "Kene ento bapa lan meme Kola anak uli semengan metekap dicarike I Grantang anak meplalianan melali dogen uli semengan, buine ia ento ngenemin anak luh-luh dogen gaene". Mara monto pesadune I Cupak bapane suba brangti teken I Grantang. Suud keto laut bapane ngrumrum I Cupak. "Nah, mendep dewa mendep, buin ajahan lamun teka I Grantang lakar tigtig bapa, lakar tundung bapa uli jumah. "Lega pesan kenehne I Cupak ningeh bapane pedih teken I Grantang. Apang tusing ketara dayane jele, I Cupak pesu ngaba siap lakar mabongbong.

Ane jani kacaritayang I Grantang suba ngamulihang uli carik genah ipun magarapan. I Grantang majalan jlempah jlempoh kabatek baan kenyelne kaliwat. Tan kacaritayang malih kawentenang ipun ring margi, kancit sampun neked jumahne. Duk punika sahasa bapane teka nyag jag nyambak tur nigtig. Bapane ngomong bangras. Makaad cai makaad Grantang, nirguna bapa ngelah panak buka cai. Goba melah, solah jele, tur tuara demen nyemak gae, men nyak adung goba ajaka bikase? Dija cai maan ajah-ajahan keto? " I Grantang ngeling sigsigan merasa teken dewek kena pisuna. Ngomong laut I Grantang, sakewala raosne pegat-pegat duaning sambilange ngeling. "Nah, Bapa yan suba keto keneh bapane, nundung anake buka tiang....uli jumah, tiang nerima pesan tresnan bapane ento. Dumadak-dumadik sepatilar tiang uli jumah bagia idup bapa miwah belin tiange I Cupak.

Amonto I Grantang ngomong teken bapane laut majalan makaad uli jumah. Lampah laku pajalane I Grantang tur jlempah-jlempoh pejalane kabatek baan naanang basang seduk. Sakit saja kenehne I Grantang ningeh munyin bapane abuka keto. Disubane joh I Grantang liwat, teka lantas I Cupak turnakonang adine I Grantang. "Meme...Bapa...adin kolane dija? " Mesaut laut bapane, "Adin I Dewane suba tigtig bapa tur suba tundung bapa uli jumah. Jani apang tawange rasan mayusne ento." Mara keto pasaut bapane I Cupak ngeling gelur-gelur tur mamunyi : "Ngudiang ketang bapa adin kolane. Dadi tundung bapa adin kolane, dija jani alih kola adin kolane ...anak kola ...anak ... anak kola ane mayus magae, ngudiang adin kolane tundung bapa?" Ningeh munyin I Cupake keto dadi engsek memen bapane, merasa teken dewek pelih. "Jani kola lakar ngalih adin kolane, lakar abang kola takilan!" Masepan-sepan memene ngaenang I Cupak takilan.

Kacarita jani I Cupak ninggal umah ngalain memen bapane lakar ngruruh I Grantang. Gelur gelur I Cupak ngaukin adine Adi....adi....adi..Grantang ... ene kola teka ngaba takilan ..Adi!" Cutetin satua, bakat bane ngetut adine, tepukina ditengah alase. Ditu lantas I Cupak ngidih pelih teken adine. Adi jalan mulih adi, ampurayang Beli adi, jalan adi mulih!" I Grantang mesaut alot, "kema suba Beli mulih padidi, depang tiang dini naenang sakit ati, diastun tampin tiang mati.Apa puaran tiange idup tusing demenin rerama. "Disubane buka keto pasaut adine laut nyawis nimbal natakin panes tis, suka duka ajak dadua. Jalan mareren malu adi, kola kenyel pesan nugtug adi uli jumah. Ene kola ngaba takilan, jalan gagah ajak dadua. "I Cupak lantas nunden adine ngalih yeh, "Kema adi ngalih yeh, kola nongosin takilane dini. "Nyrucut I Grantang ngalih yeh. Disubane I Grantang liwat joh, pesu dayane I Cupak lakar nelahang isin takilane. Sepan-sepan I Cupak ngagah takilane tur daara telahanga. Sesubane telah, kulit takilane besbesa tur kacakanga di tanahe. Nepukin unduke ento lantas I Cupak dundune teken I Grantang. I Cupak mani-mani kapupungan. "Aduh adi apa mesbes takilane ne? Bes makelo Adi ngalih yeh kanti takilane bakat kalain pules. Nah ne enu lad-ladne jalan gagah ajak dadua."Disubane ada raosne I Cupak buka keto laut masaut I Grantang, "Nah daar suba beh, tiang tusing merasa seduk" I Cupak medaar padidiana, ngesop nasi nginem yeh, celekutang nitig tangkah, suud madaar I Cupak taagtaag nyiriang basang betek.

Disubane I Cupak ajaka I Grantang maan mareren laut ngalanturang pejalane. Kacarita ane jani I Cupak lan I Grantang neked di Bencingah Puri Kediri. Di desane ento suung manginung, tusing ada anak majlawatang. Pejalane I Cupak ngetor kabatek baan jejehne, jani suba neked kone ia di jaba puri Kedirine, ditu I Cupak nepukin peken. Di pekene masih suung manginung tuah ada dagang nasi adiri buina mengkeb madagang. Ngatonang unduke buka keto, ditu laut I Grantang metakon teken dagange ento, "Nawegang jero dagang nasi, titiang matur pitaken, napi wastan jagate puniki, napi sane mawinan jagat druwene sepi. I Dagang nasi masaut, Jero, jero anak lanang sareng kalih jagate puniki mawasta jagat Kediri. Jagat puniki katiben bencana. Putran Ida Sang Prabu kapandung olih I Benaru. Ida Sang Prabu ngamedalang wecana, sapasiraja sane mrasidayang ngrebut putran gelahe tur mademang I Benaru jagi kaadegang agung ring jagate puniki. Wantah putrin Ida sane kaparabiang ring sang sane prasida mademang I Benaru.

I Cupak masaut elah, "ah raja belog kalahang Benaru. Kola anak suba bisa nampah Benaru. Eh dagang, kema orahang teken rajabe dini. Bantes Benaru aukud elah baan kola ngitungang". I Grantang megat munyin beline, "Eda Beli baas sumbar ngomong, awak tusing nawang matan Benaru. Patilesang raga beline digumin anak. "Sakewala I Cupak bengkung ngelawan tur tuara ngugu munyin adine. "Adi baas setata, adi mula getap. Kalingke nampak ngadeg gumi, baanga ngidih nasi dogen beli nyak ngematiang I Benaru. "I Grantang nglanturang munyine teken jero dagang nasi. "Inggih jero dagang nasi durusang uningan marika ring Ida Sang Prabu. Titiang jagi ngaturang ayah, ngemademang ipun I Benaru. "Duaning asapunika wenten pabesene I Grantang, laut I dagang nasi gagesonan nangkil ka puri. Nganteg ring puri I Dagang nasi matur, "Inggih Ratu Sang Prabhu sasuhunan titiang, puniki wenten tamiu sareng kalih misadia jagi ngemademang I Benaru.

Riwawu asapunika atur I Dagang nasi, premangkin ledang pisan pikayun Ida Sang Prabhu. Raris Ida Sang Prabhu ngandika, " Ih memen cening, yen mula saja buka atur men ceninge, lautang kema tunden ia tangkil ka puri apang tawang gelah!" Sesampune wenten renteh wacanan Ida Sang Prabhu,'I Dagang nasi jek ngenggalang ngalih I Cupak teken I Grantang. Nganteg di peken dapetange I Cupak masehin lima mara suud madaar. I Grantang kimud kenehne nepukin beline setata ngaba basang layah. I Grantang laut ngomong. "Nawegang jero dagang belin tiange iwang ngambil ajengan, mangda ledang jero ngampurayang santukan titiang nenten makta jinah. "I Cupak masaut, "Saja kola nyemak nasi, ampura kola, tusing sida baan kola naanang basang layah. "I Dagang nasi anggen kenehne ningeh munyine I Grantang. Munyin I Cupake tan kalinguang. I dagang nasi laut nekedang pangandikan Ida Sang Prabhu, apang tangkil ajaka dadua. Sesampune katerima pabesene punika olih I Dagang nasi.

Teked di puri hut panjake pati kaplug melaib, kadene I Benaru. Kacrita sane mangkin I Cupak lan I Grantang sampun tangkil ring ajeng Ida Sang Prabhu raris Ida Sang Prabhu ngandika, "Eh cai ajak dadua cai uli dija, nyen adan caine?" I Grantang matur dabdab alon,"Nawegang titiang Ratu Sang Prabhu, titiang puniki wantah jadma nista saking jagat Gobangwesi. Munggwing wastan titiang wantah I Grantang, niki belin titiange mewasta I Cupak. Titiang jagi matetegar nyarengin sewayambarane puniki ngamademang ipun satrun palungguh I Ratu I Benaru. Konden suud aturne I Grantang saget sampun kasampuak olih I Cupak, tur ngomong kene, "Kola seduk, kola lakar ngidih nasi abetekan. Basang kolane layah. Suud keto I Cupak ajak I Grantang mapamit. Ida Sang Prabhu mapaica cincin mas masoca mirah teken pajenengan puri Kediri. Ento pinaka cirin I Grantang dados utusan.

Gelisang carita I Cupak kebedak-bedak, lantas nepukin telaga linggah tur bek misi yeh. Ditu lantas I Cupak morahang teken adine. "Adi...adi Grantang mareren malu, kola kenyel tur bedak pesan, kola lakar ngalih yeh ditu di telagane. "Kasautin laut pamunyin Beline teken I Grantang, "Eda beli ditu ngalih yeh, ento anak yeh encehne I Benaru tusing dadi inem, beli, "Ningeh munyin adine keto I Cupak makesiab ngatabtab muane putih lemlem. I Grantang nutugang majalan. I Cupak buin nepukin gegumuk maririgan. Ditu buin I Cupak matakon teken adine, "Nyen ane ngae gunung gunungan dini adi?" sambilange maklemir I Grantang nyaurin petakon beline. "Ene tusing ja gunung-gunungan beli, ene mula tuah taine I Benaru beli. I Cupak makraik baan takutne. "Aduh mati jani beli adi, yan mone geden taine, lamun apa ja gedene I Benaru, adi?. Jalan suba mulih adi. I Grantang nguncangang majalan ngungsi Guane I Benaru. I Cupak bejag bejug nutug I Grantang.

Kacaritayang sane mangkin I Cupak ajaka I Grantang suba teked di sisin goane I Benaru. Umah I Benaru ditengah goane. I Cupak laut ngomong " Adi .... kola tusing bani tuun adi, adi dogen suba masiat ngelawan I Benaru. Kola ngantiang dini. Kewala ngidih olas kola teken adi, tegul kola dini adi! " Bincuh I Grantang ngalih tali anggona negul I Cupak. Disubane suud I Grantang negul beline, I Grantang laut matinget teken beline, "Ene tingalin tumbake buin ajahan beli, yan bah kangin tumbake ento pinaka cirin tiange menang di pasiatan. Sakewala yan bah kelod tumbake, ento pinaka cihna tiang kalah. "Suud matinget, teken beline, I Grantang laut tuun ka goane.

Teked di tengah goane dapetange I Benaru nagih melagandang Raden Dewi. I Benaru matolihang tur matbat I Grantang. " "Eh iba manusa cenik, wanen iba teka mai, Yan iba mabudi idup matulak iba mulih ! " Disubane keto ada munyine I Benaru, laut I Grantang masaut wiring, "Apa..apa..orahang iba Benaru? Kai teka mai mula nyadia lakar ngalahan iba, tur kai lakar mendak Raden Dewi putran Ida Sang Prabhu. Kai lakar ngiring Ida ka Puri. " I Benaru lantas ngelur brangti laut ngamuk. Ditu I Grantang mayuda ngajak I Benaru. Sangkaning kepradnyanan I Grantang mayuda, dadosne I Grantang polih galah nebek basangne I Benaru nganti betel antuk keris pajenengan purine. I Benaru ngelur kesakitan basangne embud mebrarakan.

Kacrita ane jani, I Cupak baduuran ningeh I Benaru ngelur. I Cupak pesu enceh, tur tategulane telah tastas. Ditu lantas I Cupak inget teken patingetne I Grantang. Ningalin lantas tumbake ento suba bah kangin. Mara I Cupak masrieng kenehne liang. I Cupak laut ngomong, " Adi...adi Grantang antos kola Adi. Yan kola tusing maan metanding ngajak I Benaru jengah kola, Adi. " I Grantang laut ngomong uli tengah goane teken I Cupak. "Beli tegarang entungan tali bune ka goane! "Disubane ada raos adine buka keto laut I Cupak ngentungan taline ento. Ditu lantas I Grantang ngelanting ditaline apan ngidang menek. I Grantang sambilange ngamban Raden Dewi. Disubane I Grantang lan Raden Dewi nengok uli ungas goane, gegeson pesan I Cupak nyaup Raden Dewi tur sahasa megat tali ane glantingine baan I Grantang. Duaning tali bune kapegatang, ditu lantas I Grantang ulung ngeluluk ditengah goane. Semaliha Ida Raden Dewi kasirepang olih I Cupak di batan kayune satonden megat tali bune ento.

Kacaritayang sane mangkin, I Cupak ngiring Ida Raden Dewi nuju Puri Agung. Tan kacaritayang kawentenang Ida kairing baan I Cupak ring margi, kancit sampun rauh Ida ring Puri. Ida Sang Prabhu ledang kayune tan siti, digelis raris nyaup Raden Dewi. Ida Sang Prabhu raris matemuang Ida Raden Dewi teken I Cupak sawireh I Benaru suba mati. I Cupak matur ring Ida Sang Prabhu, I Grantang sampun padem, kapademang oleh I Benaru. I Cupak mangkin kaadegang Agung ring Puri.

Kacaritayang sane mangkin I Cupak sampun madeg Agung ring Puri. Makejang panjake keweh, duaning sasukat risapa madeg I Cupak sadina-dina panjake makarya guling.

Sane mangkin iring menengang abosbos cerita sapamadeg I Cupak, iring sane mangkin caritayang kawentenang I Grantang ring tengah goane. I Grantang grapa-grepe bangun nyelsel padewekan. "Raturatu Bhatara nguda kene lacur titiange manumadi?" Kasuen-suen dados metu rincikan naya upanaya I Grantang bakal nganggon tulang I Benarune menek. I Grantang ngragas tur makekeh pesan menek. Sakewanten sangkanin sih Ida SangHyang Parama Kawi I Grantang nyidayang ngamenekang. I Grantang jadi suba neked di baduuran. I Grantang lantas nugtugang pejalane nuju je puri. Gelisang carita I Grantang suba neked di puri. Ditu lantas I Grantang ngomong teken panyeroan I Cupake, "Jero tulung titiang, titiang jagi tangkil matur ring Ida Sang Prabhu. "Malaib panyroane ka puri nguningayang unduke punika teken Raden Cupak. I Cupak inget teken adine ane enu digoane. Ditu lantas I Cupak ngelur nunden panjake ngejuk tur ngulung aji tikeh tur ngentungang ka pasihe.

Kacarita buin manine Pan Bekung memencar di pasihe ento. Uling semengan nganti linsir sanje memencar tusing maan be naang aukud. Ngentungan pencar tanggun duri, pencare marase baat, mare penekanga bakatange tikeh. Buin Pan Bekung mulang pencar buin bakatange tikehe ane busan. Gedeg basang Pan Bekunge, laut tikehe abane menek tur kagagah. Makesiab Pan Bekung ningalin jadma berag pesan. Pan Bekung enggalang ngajak anake ento kepondokne. Teked dipondokne pretenina teken Men Bekung. Sewai-wai gaenange bubuh, uligange boreh. Dadosne sayan wai sayan misi awakne I Grantang. Dadi kendel Pan Bekung ajak Men Bekung iaan unduk panak truna tur bangus. Di subane I Grantang seger ditu lantas I Grantang ngae tetaneman. Megenepan pesan bungane tanema. Disubane bungane pada kembang, I Grantang ngalap bungane ento tur adepa teken Men Bekung ka peken. Sadinadina saja geginane I Grantang metik bunga lan Men Bekung ngadep.

Kacarita ane jani ada wong jero uli puri Kediri lakar meli bunga. Makejang bungane Men Bekung belina baan wong jerone ento. Disubane suud mablanja lantas wong jerone ento ka puri ngaturang bunga. Bungane ane kaaturang katerima olih Ida Raden Dewi. Mara kearasan oleh Raden Dewi dadi merawat rawat anak bagus dibungane.

Eling lantas Ida teken I Grantang anak bagus ane ngamatiang I Benaru. Ida Raden Dewi raris metaken teken wong jerone. "Eh Bibi bibi Sari dija nyai meli bungane ene?"buin mani ka pasar apang kacunduk teken dagang bungane ene." Manine kairing Ida Raden Dewi lunga, matumbasan ka pasar.Gelisang carita raris kapanggih Men Bekung nyuun kranjang misi bunga mewarna warni. Raden Dewi raris nampekin. Kagiat Raden Dewi nyingak bungkung mas masoca mirah ane anggone teken Men Bekung. Bungkunge ento wantah druwen Ida Sang Prabhu lingsir, ane kapicayang teken I Grantang. Ngaksi kawentenane punika, raris Raden Dewi ngandika teken Men Bekung. "Uduh Meme, titiang matakon, dija umah memene?' Ajak gelah melali kema ka umah Memene apang gelah nawang. " Gelisang carita Ida Raden Dewi sampun neked di pondok Men Bekung. Pan Bekung kemeg-megan sinambi ngadap kasor saha nyambang sapangrauh Ida Raden Dewi. Ningeh Bapane makalukang tur epot laut I Grantang nyagjag. Ditu lantas I Grantang matemu teken Raden Dewi. Rikanjekan pinika Ida Raden Dewi nyagjag tur mlekur I Grantang sinambi nangis masasambatan, "Aduh Beli mgudal las beli ngutiang tiang. Ngudiang beli tusing ka puri tangkil ring Ida Sang Prabhu." Sasampune wenten ketel wacanan Ida Raden Dewi raris I Grantang nyawis tur matur dabdab alon, ngaturan parindikan pajalan sane sampun lintang.

Kacaritanyang mangkin I Grantang sareng Ida Raden Dewi suba neked di puri. Sang Prabhu maweweh meweh ledang kayun Idane nyingak putrane anut masanding ajaka I Grantang. Kacaritayang mangkin I Cupak katundung uli puri. I Grantang mangkin kaadegang agung ring puri. Sasukat I Grantang madeg agung, jagate gemuh kerta raharja. Panjake sami pada girang pakedek pakenyung duaning suud ngayahin raja buduh.


Kacrita di desa anu ada anak mapungkusan madan Nang Cubling. Sedek dina ia masangin bojog di tukade, lantas ada bojog gede teka tur matakon,
“Nang Cubling, basang apa ento kaumbah?”
Nang Cubling masaut, “Basang I Lut.”
I Bojog tusing buin matakon, nglantas magedi. Buin kesepne buin ada bojog gede teka, masih ia matakon,
“Nang Cubling basang apa ento kaumbah?”
Nang Cubling masaut, “Basang I Lut.”
I Bojog lantas magedi. Liu bojoge teka matakon, nanging pasaut Nang Cublinge patuh dogen.


Critayang jani ada bojog cenik matakon,
“Nang Cubling, basang apa ento kaumbah?”
Nang Cubling masaut, “Basang I Lut.”
I Bojog buin nyekenang, “I Lut ento celeng?”
Nang Cubling nyautin, “Tusing I Lut ento, I Lut, I Lut, I Lut... tung.”
I Bojog buin nakonang, “Apa, kerasang te!”
Nang Cubling nyautin, “I Lut, I Lut, I Lut, I Lutung!”

Mara I Bojog ningeh munyin Nang Cublinge ngorahang I Lutung, lantas ia malaib morahan teken timpalne. Tusing makelo liu bojoge teka, lakar ngrejek Nang Cubling. Lantas malaib Nang Cubling tur morahan teken kurenanne. Nang Cubling lantas katunden marurub baan kasa. Buin kejepne teka bojog ajaka liu pesan, dapetanga Men Cubling ngeling. Bojoge lantas matakon, “Ih Men Cubling, nguda ngeling?”
Men Cubling masaut, “Kurenan icange ia mati.”
I Bojog masaut, “Ento apa ya di balene?”

I Bojog makejang kemo, tur ngungkab rurub Nang Cublinge, dapetanga Nang Cubling nylempang, tusing makrisik-krisikan. Makejang bojoge ngaden Nang Cubling saja mati. Men Cubling lantas ngomong, “Ih Bojog makejang, tulungin ja icang ngae bangbang ane gede tur dalem, lakar tongos nanem bangkene Nang Cubling!” lantas bojoge makejang ngae bangbang gede tur dalem. Sedek bojoge ngeduk bangbange, lantas Nang Cubling bangun nyemak bedeg anggona nekepin bangbange. Men Cubling ngenggalang nyemak yeh anget, anggona nyiam bojoge. Dadi bojoge makejang mati, lantas bangbange kaurugin.



Nah ada kone tuturan satua I Cicing Gudig. I Cicing Gudig, buka adanne berag tegreg tur keskes gudig, sing jalana mlispis ada dogen anak ngesekang wiadin ngaltig. Sai-sai kone ia maselselan, nyelselang buat kalacuranne tumbuh dadi cicing makejang anake tuara ngiyengin.

Sedek dina anu I Cicing Gudig mlispis di pekene. Ada kone anak madaar di dagang nasine, ento kone nengnenga menek tuunanga dogen. Kene kenehne I Cicing Gudig, “Yan i dewek dadi manusa buka anake ento, kenken ya legan nyete ngamah, mebe soroh ane melah-melah. Ah kene baan, nyanan petenge lakar mabakti ke Pura Dalem, mapinunas teken Batari Durga apang dadi manusa.”


Kacrita suba peteng, mabakti kone lantas I Cicing Gudig di Pura Dalem. Medal lantas Ida Betari Durga tur ngandika teken I Cicing Gudig, ”Ih iba Cicing Gudig, dadi iba ngacep nira, apa katunasang?” Masaut I Cicing Gudig, “Inggih paduka Betari, yan paduka Betari ledang, titiang mapinunas mangda dados manusa.”

Kalugra kone pinunasne I Cicing Gudig, lantas ia dadi jlema. Dening I Cicing Gudig tusing bisa ngalih gae, tusing pati kone ngamah. Mara-maraan ngamah ulihan maan mamaling. Pepes kone ia katara mamaling. Lantas buin kone ia mabakti di Pura Dalem. Medal lantas Ida Betari Durga tur ngandika teken I Cicing Gudig, “Ih iba cai I Cicing Gudig, ngenken dadi iba buin mai?” Matur I Cicing Gudig, “Inggih paduka Betari, titiang tan wenten demen dados manusa panjak. Yan paduka Betari ledang, titiang mapinunas mangda dados “Patih”. Ida Betari Durga lugra.

Nujuang pesan kone dugase ento Ida Sang Prabu ngrereh buin adiri. I Cicing Gudig lantas kandikaang dadi Patih, tur I Cicing Gudig ngiring.“Beh keweh pesan i dewek dadi Pepatih, tusing maan ngenken-ngenken, begbeg pesan kandikayang tangkil ka puri. Yan i dewek dadi Anak Agung, kenken ya legan nyete nunden-nunden dogen.” Keto kenehne I Cicing Gudig. Nyanan petengne buin kone ia mabakti di Pura Dalem, mapinunasang apang dadi Anak Agung. Ida Betari Durga lugra, lantas patuh pesan kone goban I Cicing Gudige teken warna Ida Sang Prabu.

Kacrita sedek dina anu Sang Prabu lunga maboros ka alase, macelig kone I Cicing Gudig ka puri. Dening patuh goban I Cicing Gudige teken Ida Sang Prabu, dadi kasengguh Ida Sang Prabu kone ia baan I Patih muah teken prayogiane ane len-lenan.
Matur I Patih saha bakti, “Titiang mamitang lugra Ratu Sang Prabu, punapi awinan dados Cokor I Ratu paragayan tulak saking paburuan?” Masaut I Cicing Gudig, “Kene Patih, mawinan nira tulak, saking nira ngiringang sabdan Betara, tan kalugra nira malaksana mamati-mati. Kandikayang lantas nira tulak. To juru borose ada pinunasa teken nira, tusing ngiring mantuk, krana kadunga suba makenaan. Nira nglugrahin, mawanan tan pairingan nira mulih.” Keto pamunyinne I Cicing Gudig, teka jag ngugu kone I Patih muah panjake ane len-lenan.

Kacrita sai-sai kone I Cicing Gudig ngraosin anak mawikara. Reh Cicig gudig tuara nawang lud, makejang wikaran anake pelih baana ngundukang, ane patut menang kalahanga, anak patut kalah menanganga. Mawanan kaupet kone I Cicing Gudig dadi Agung, sawai-wai ngencanin anak mawikara dogen. Yan I Dewek okan Anak Agung, kenken ya demene, kema mai malali iringang parekan, di kenkene magandong, buina tusing pesan ngitungan apan-apan, sajawaning ngamah teken malali dogen.
Nyanan petengne, mabakti kone buin I Cicing Gudig di Pura Dalem, mapinunas apang dadi okan Anak Agung. Ida Betari Durga lugra. Patuh lantas gobanne I Cicing Gudig buka warnanida Raden Mantri.

Buin mani semenganne, maorta ilang kone lantas Ida Raden Mantri. Ya sedeng ewana jerone ngibukang Raden Mantri, deleng-deleng kone lantas I Cicing Gudig ngapuriang. Reh Cicing Gudig kasengguh Raden Mantri, makesiar kone keneh wang jerone makejang.
Kacrita jani I Cicing Gudig kapurukang malajah masastra. Dening asing ajahina muah takonina I Cicing Gudig tuara karoan baana apa, saapan kone lantas gurune ngemplangin I Cicing Gudig. “Koang,” keto kone aduhanne I Cicing Gudig. Dening keto, buin kone pasangetina ngemplangin I Cicing Gudig. “Koang,” keto kone buin aduhanne. Buin kemplangina tur pasangetina, buin kone I Cicing Gudig makoangan. Brangti kone lantas gurunne, lantas ia nyemak penyalin anggona nigtig I Cicing Gudig, kanti enceh-enceh, mara kone suudanga.

Kacrita nyanan petengne kone ka Pura Dalem lantas I Cicing Gudig mabakti, mapinunas apang buin dadi Cicing Gudig buka jati mula. I Cicing Gudig lantas buin dadi cicing gudig.







Kacritayang daweg dumun, wenten juru boros, maparab I Lubdaka. Liat salap baos banggras dengkak-dengkik. Solah ngapak-apak, nyapa kadi aku. Akedik nenten madruwe manah welas asih, morosin kidang, bojog wiyadin irengan.

Nuju panglong ping pat belas Tileming Kapitu, semengan ipun sampun ka alase. Nanging asiki nenten manggihin buron. Sampunang ja buron ageng, kadi rasa lelasan ja nenten wenten medal nenten wenten kepanggih.

I Lubdaka raris ngungsi alas sane sripit. Irika kacingak wenten telaga, toyanne ening pisan, tur magading tunjung manca warna. Irika I Lubdaka maka sanja, taler nenten wenten buron sane rawuh.
Ring sampune engseb suryane, raris I Lubdaka ngrenggeng : "Yeh... enen suba sanja, yen jani I dewek mulih, kapetengan di jalan, sinah aluh I macan ngebog I dewek. Ah... paling melah dini dogen I dewek nginep ".

Sapupute I Lubdaka ngrenggeng, raris ngrereh genah nginep. I Lubdaka mongkod taru bila ageng, sane mentik ring sisin telagane. Ring carang taru bila punika ipun ngesil.

Sampun nyaluk wengi I Lubdhaka arip. Metu ajerih manah ipun, yan nyriet akedik janten runtuh nengkayak. Raris ipun ngeka naya mangda nenten arip. Daun bilane kapikpik, tur kasintungang ring telagane. Kala punika jeg marawat-rawat, I kidang sanekatumbak olih ipun ibi. I kidang maplisahan ngelur ring tanahe, naanang sakit. Taler sawat-sawat dingeh ipun, pacruet eling panak I bojog, mangelingin memene kena tumbak.

Ngancan suwe, ngancan akeh parisolah ipune marawat, kala maboros ring alase, wantah ngardi sangsaran ye I buron. I Lubdaka raris ngrenggeng : "Liu pesan I dewek lakar ngae jelek di gumine, uli jani I dewek lakar suwud maboros". Asapunika semayan ipun wengine punika.

Antuk akeh daun bilane kapikpik, tur kasintungang ring telagane, raris mabejug daun bilane marupa lingga. Lingga maka linggih Ida Sang Hyang Siwa. Tur nenten kerasa, saget sampun semengan jagate. I Lubdaka gegesonan tedun, tur budal nenten makta punapa-punapi.

Rawuh ring pondok rabine nyanggra : "Inggih... Beli... Napi mawinan wawu rawuh. Napi ke beli mangguhang baya ring alase?". I Lubdaka raris gelis nyawis: "Adi sayang... beli tusing mulih ibi, sawireh beli kanti ka sanja, abesik tusing maan buron. Jengah keneh beline, lantas ngungsi alas sripit, ditu masih tusing ada buron.

Tur tusing marasa saget suba sanja. Yen beli mulih jejeh kapetengan di jalan, tur elah I macan ngebog dewek beli. Ento kerana beli nginep di tengah alase, duwur punyan bilane beli ngesil, magadang nganti ka lemah. Sambil magadang beli ngenehang dewek, sujatine jele pesan solah beli ane suba. Beli langgane mancut pramanan I buron. Ia i buron sujatine patuh cara I raga, ia masih mabudi idup. Ento kerana ane jani, beli lakar suwud maboros. Beli suwud ngambekang solah mamati-mati, ane madan Himsa Karma".

Ngawit punika I Lubdaka wusan maboros, tur geginan ipun sane mangkin, wantah matetanduran ring tegale. Pikolih matetanduran, anggen ipun ngupapira pianak somah.

Kacrita ring sampun I Lubdhaka lingsir, tur tiben sungkan raat pisan raris seda. Raris pianaknyane ngupakara layon I Lubdaka, Ngaben lantur Nyekah manut dresta.
Sampun puput pulah palih ngupakara, atman I Lubdaka raris malesat ka niskala,

tur sampun rawuh ring teleng marga sanga. Ring teleng marga sanga, atman I Lubdaka bengong, santukan ten uning ring genah jagi katuju. Daweg punika raris rawuh cikrabala akeh pisan, sahasa ngoros atman I Lubdaka, raris katur ring Ida Sang Hyang Suratma, ida pinaka dewa nyurat solah atmane.

Ida Sang Hyang Suratma raris mataken: "Eh... cai atma... nyen adan caine? Apa gaen caine di mercepada? Lautang jani cai matur teken manira".

Atman I Lubdaka raris matur sada ngejer: "Inggih... Ratu... titiang mawasta I Lubdaka. Karyan titiang ring jagate wantah maboros".

Wawu asapunika atur I Lubdaka, raris Ida Sang Hyang Suratma mawecana: "Eh... Lubdhaka... yen keto solah cai, ento madan Himsa Karma. Jele pesan solah cai. Ane jani sandang dosan caine, malebok dikawahe satus tiban".

Puput Ida Sang Hyang Suratma mangucap, raris cikrabala sami ngoros atman I Lubdaka kabakta ka kawah Candra Goh Muka. Rawuh ring teleng margi, tan pasangkan rawuh Surapsara akeh pisan melanin atman I Lubdaka.

Para cikrabala raris mataken, "Eh... Surapsara, ngudiang I dewa melanin atman I Lubdaka ane setata masolah corah di gumine?".

Surapsara sami mangucap, "Eh... cikrabala, apang i dewa tatas, tiang kandikayang olih Ida Hyang Siwa, mendak atman I Lubdhaka".

Yadiastun Ida Sang Hyang Siwa, sane ngarsayang atman I Lubdaka, cikrabala sami nenten kayun nyerah, santukan para cikrabala, pageh ngamel swadharma, mayang-mayang atma sane corah. Punika mawinan atman I Lubdaka, kukuh kagamel. Raris metu yuda
rames. Kasuwen-suwen kasor cikrabala sami. Atman I Lubdaka kagayot olih Surapsara, kagenahang ring joli emas.

Nenten suwe pamargin Surapsara sami, sampun rawuh ring Siwa Loka, raris atman I Lubdaka, katur ring Ida Sang Hyang Siwa.
Ida Sang Hyang Yama mireng indik asapunika, raris gelis tangkil ring Ida Sang Hyang Siwa. Sampun rawuh ring ajeng Ida Sang Hyang Siwa, raris Ida Sang Hyang Yama matur, "Inggih... Ratu Sang Hyang Siwa, I ratu sane ngardi awig-awig jagat, yan masolah becik polih linggih sane becik, yan masolah kawon polih linggih sane kawon. Raris I Lubdaka, sekala solah ipune kawon pisan, ngambekang solah mamati-mati. Dados ipun sane icen I Ratu linggih becik?. Yan puniki margiang I Ratu, janten katulad olih panjake sami, tur janten rug jagate".

Asapunika atur Ida Sang Hyang Yama, ten cumpu ring pamargin Ida Sang Hyang Siwa, ngicen I Lubdaka linggih becik.
Wawu asapunika atur Ida Sang Hyang Yama, raris Ida Sang Hyang Siwa nyawis, "Uduh... Dewa Sang Hyang Yama, eda Dewa salit arsa ( iwang penampen ). Saja I Lubdaka masolah Himsa Karma, nanging nuju Panglong pat belas Tilem Kapitu, ia suba ngelar brata, anggona nglebur dosane makejang".

Mireng bawos Ida Sang Hyang Siwa asapunika, ngancan nenten tatas Ida Sang Hyang Yama, raris Ida mangucap malih, "Inggih... Ratu Bethara, titiang pedas pisan, daweg punika I Lubdaka, wantah magadang ka lemah. Dados ipun wantah magadang, kabawos ipun ngelar brata?".

Ida Sang Hyang Siwa raris gelis nyawis, "Uduh... Dewa Sang Hyang Yama, mangkin nira nartayang indik i manusa. I manusa sujatine damuh sane sering lali. Lali maring raga, tur lali ring Ida Sang Hyang Widhi. Antuk laline mangliput, mawinan kenehne sering paling, mawastu sering masolah dursila. Raris antuk majagra utawi magadang Nira ngajahin manusa mangda eling ring raga. Majagra kalaning panglong pat pat belas, Tileming Kapitu. Sedeng becik daweg punika, nira ngelar yoga, mawinan duk punika kaucap rahina Siwa Ratri. Sane mangkin manira jagi nartayang, indik Bratha Siwa Ratri salanturnyane, majagra wewehin upawasa. Upawasa ten keni pangan kinum. Raris bratha Siwa Ratri malih siki, sane kabawos pinih utama, majgra, upawasa lan monobrata. Monobrata inggih punika meneng ening".

Ida Sang Hyang Yama malih masabda, "Inggih Ratu... titiang meled uning, napi mawinan ring Panglong pang pat belas, Tilem Kapitu, kanggen galah utama nangun bratha?".
Ida Sang Hyang Siwa raris masabda, "Suksman Tilem Kapitu inggih punika sekalane jagate kapetengan, maka niasa manah peteng. Sane ngardi manahe peteng wenten pepitu. Mangkin jagi dartayang nira saka siki.

1. Kaping siki SURUPA, punyah antuk goba jegeg wyadin bagus.
2. Kaping kalih DHANA, punyah antuk sugih arta brana.
3. Kaping tiga GUNA, punyah antuk kawagedan.
4. Kaping papat KULINA, punyah antuk wangsa lwih.
5. Kaping lima YOWANA, punyah antuk merasa nedeng teruna.
6. Kaping enem SURA, punyah antuk tuwak wyadin arak, miwah salwir tetayuban sane ngranayah      punyah, rawuhing ring salwiring Narkoba sami.
7. Kaping pitu KASURAN, punyah antuk merasa dewek wanen.

Pepitu sane ngawe manah peteng, sane ngawe manah paling, punika mawasta Sapta Timira. Kapetengan manah punika sane patut galangin antuk majagra, mangda I raga ten masolah dursila".
Sane mangkin manira jagi nartayang tata krama ngelar Bratha Siwa Ratri, mangda asuci laksana riin.
"Raris ring sampune sandyakala, ngunggahang pejati lan daksina, ring Sanggah Kamulan. Ring ajeng ngastawa katur upakara sesayut, pangambeyan, prayascita, lingga saking sekar widuri putih, aledin antuk dawun pisang kayu".
Raris ulengan kayune ring Ida Sang Hyang Siwa sane malingga ring linggane, lingga punika maka linggih Ida Sang Hyang Siwa.

Ring sampune tengahing wengi malih ngastawa. Kalaning wengi mangda nenten arip, gita Lubdhakane tembangan, becik anggen suluh urip, mangda ten kantun masolah dursila".
Wawu asapunika bawos Ida Sang Hyang Siwa, wawu raris Ida Sang Hyang Yama tatas,
raris Ida mawecana, "Inggih... Ratu Maha Luwih, titiang matur suksma ring I Ratu, I Ratu ledang nartayang indik brata Siwa Ratri sajangkepnyane, mawinan titiang tatas uning kawyaktyanne. Sane mangkin tityang nglungsur pamit ring anggan I Ratu". Puput matur raris Ida Sang Hyang Yama budal mawali ka Yama Loka.
Kacerita I Singa madeg ratu merintah sekancan burone. I lutung dadi

pecalang wireh keto nyabra dida. I lutung mideran nabdabang kekertan jagat.
Baan kenylne mejalan kemu-mai, sedek nyongkok angut-angut naenang kiap, I
lutung tengkejut ningehang munyin kukul titir; tuk, tuk, tuk…,tuk, tuk, sepanan ia
bangun kipak-kipek liatne merengang. Kaget tepukine I Blatuk ngulkul di punyan
kayune. I lutung nyeri raosne bangras, “Ih Blatuk ngudiang iba ngukul bulus?,
tingkah ibane ene, ngerang gumine mebiayuban. Enggalang orahang teken
awake!”,

I Blatuk enggalang tuun, tumuli ngeraos dadab, “inggih jero pecalang
tiang ngukul, wireh samian biota, aru-ara nandang pikeweh, punika panjak duene
kadung Bangkok ileh-ileh ngaba tumbak poleng, sapunika taler, miwah I kekawa
setata masang jaring. Tiang nenten uning sane ngawinang, jerone sane patut
ngayunin, sampunang uju-uju duka ring dewek titian.

I Lutung kebilbilang tumuli ngelanturang mejalan sambilanga ngrengkeng,
“Apana ane ngeraniang gumine mebiayuhan?, lantas tepukina I tumisi
nyerengseng mondong umahne,! I lutung ngengalang maekan matakon “ue…
Tumisi dadi iba nyerucut mondong umah?. I Tumisi matolihang lantas mesaut,
“inggih jero pecalang, awinag titiangrarud makta umah santukan ikunang-
kunang milehang ngaba api, manah titian jejeh pet ipun nguncangan umah
titiange, samemangkin jerone tunas titian pasubayan.”

Mara keto raos I tumisine, I lutung brangkit pesan, matane barak tumuli genjanga mejalan ngalih I kunang-kunang. Suba joh pejalane, saget tepukina I kunang-kunang di tengah umahne. I Lutung nyagjagin sawireh ngucap “ ue… I kunang-kunang mai malu!”

I kunang-kunang matolihan lantas maekin. I lutung. I kunang-kunang
ngucap, nawegan jero pecalang, napi wenten karya?, dados nemben ngerereh
titian? I Lutung nengkik mamunyi, “ye… ngudiang iba tandruh ?, jani iba lakar
krangkeng awake pelih iba mailehan ngaba api, ngawinang gumine
mablayuhang, liu anake rarud ngaba umahne.”

I Kunang-kunang dabdab nyutin, ‘mangkin dumun jero pecalang. Awinag
titang ileh-ileh makta api, santukan I Beduda sadina-dina ngai bang-bang ring
margi-margine yan titian nenten makta suluh sinah titian macelempung kebang-
bange. Sane mangkin titang nunas pematut ring jerone.”
I Lutung magebras ngalih I Beduda, saget tepukina I Beduda disamping
gokne. I Lutung matkon. “Ai…, beduda corah, dadi iba ngawag-ngawag ngai
bangbang dijalane?, laksana ibane ngaenag gumi biut. I Beduda mesaut dabdab,
“mankin dumun jero pecalang,. Tetujon titian mekarya bangbang pacing anggen
titang nanem bacin I Lembune, sane mebrarakan ring margane, sinah yan
sangprabu melancarang margine bersih ngawinang ledang kayun idane. Iwangke
laksanan titange sekadi sapunika? I Lutung maplengek lantas ngerimik, “ nah
yan keto unduke, I Lembu ane gumine biut, jani awake man ngewales corah
laksanan ibene maluan. Das-dasan awke kelembu di pasihe dugas iba ngutang
awake di peragane. “ I Lutung magebrus mejalan gencang ngalih I Lembu.

Ceritayang I Lembu sedek medem-medeman ngilang padang, jeg teke I
Lutung pejalane encol, kipekane merengang I Lembu nyapa alon, “ inggih jero
pecalang lunga kija mangkin?. I Lutung mesaut bangras, “ ih, lembu, iba mula
demen ngeletehin gumi keme-mai muyagan bancin ibane, jani iba patut
kenedenda mati. Iba lakar repotan kai ring prabu Singa.

“ I Lutung laut mejalan ngerereh I Singa, diarep I singane, I Lutung masila.
I Singa ngeraos, ih I Lutung adakeh iba nepukin pakeweh nabdabang gumine?, I
Lutung mesaut nawegan sang prabu!, ipun lembu sane purun tempal ring iratu,
manah ioune mebalik, ipun jagi ngadu ring iratu. Mara keto raos I Lutung, I Sing
pedih makpak, nagih nyarap ukudang I Lembune, lantas I Singa ngalih I Lembu
kasarengin teken I Lutung.

Ceritayang I Lembu ketemu teken I Lelasan. I Lembu orahange dewekne
repotange teken I Lutung, sinah ia lakar sarape baan I Singa, I Lelasan seken
ngeraos “uduh Lembu de jejeh !, seenune kaine hidup, konden karwan iba lakar
mati, awake misadya nandingin I Singa. Buin kejepne saget teka I Singa ajak I
Lutung, I Singa nyagjagin I Lembu, I Lelasan encol ngadang I Singa sambilange
mamunyi bangras, “ ih Singa cang tandingan ci !, yan kai suba mati mara iba
dadi nyarap I Lembu. I Singa mamunyi bangras, “ ih Lelasan nyalah-nyalah kai
ngelawan iba, gediang awak ibane!, dosan I Lembu gede pesan, ia pantes kene
denda mati?? I Lelasan ngucap, “ih Singa eda iba liunan pete mai metanding.
Lawan icing. I Singa ngamuk lautnyarap, I Lelasan saget mekelid tendasne ngigel
ikutne kutal-kutil. I Singa pedih pesan laut ngengsebang nguber. I Lelasan encol
makecos ka tunggak tinge, I Singa ngangsebang. Nyerap, saget tunggak tiinge
kene sagrep, metatu bungut I Singa cuah-cuah pesu getih. I Singa nyelempoh
lantas mati. Nepukin I Singa mati I Lutung melaib bah bangun ngungsi alas
wayah.

 

Pan Karsa ajaka pianakné muani nanggap upah ngaé sémér di sisin rurungé gedé. Uli semeng makasanja ia ajaka dadua tusing marérén magaé, sajawaning dinuju madaarné. Kenehné apang gegaéné enggal pragat, tur lantas nampi upahné. Telung dina ia magaé tan parérénan, séméré suba dalem, ngantiang pragat. Kendelné tara bakat ban nuturang. Buin awai magaé, pedas ia bakal nampi upah liu. Tan critanan maniné semeng séméré lakar katampiang tekén ane mupahang. Petengné sagét ujan bales pesan madulurang angin. Apeteng Pan Karsa tusing bisa pules ngenehang gegaéné. Takut séméré bek kaurugin tanah. Maniné nu ruput ia ajaka pianakné nelokin séméré, sambilang ngaba tambah. Saja lantas séméré bek aji tanah. Pianakné sedih mapangenan. Pan Karsa masih mapangenan. Makelo ia bengong, mangenang kalacuran déwékné. Nangingké ia ngalih daya, apanga gegaéné aluhan. Lantas ia ngomong tekén pianakné. “ih cening, de cai keweh, buin akejep dong ilang tanahé ané ngurugin séméré né.”Ditu lantas Pan Karsa ngantungan baju muah capilné ditongosé ngantungan buka ané suba-suba. Pianakné masih nuutang tingkah bapané. Buine tambahé ané besikan bantangné tancebanga ka tanahé ané ngurugin séméré, muah ané lénan pejaga di sisin séméré, suud keto lantas kalahina mengkeb.




Kacrita anaké sané mentas ditu pada ngon, ningalin baju muah capil magantung paek séméré, tur ané ngelahang tuara ada. Apa buin mara ajinanga ada tambah ditu. Alihina tusing ada, kauk-kaukina tara ada masaut. Sayan makelo sayan liu anaké pada kema tur pada ngenehang, anaké ané ngaé séméré kaurugan baan tanah ditu. Lantas sahasa nyemak tambah, pada numbegin séméré ento. Tanahné kagediang. Baan liu anaké magaé, buina tanah nu gebuh, dadiannya tuara makelo séméré ento suba kedas buka ibiné. Ditu Pan Karta Malaib-laib tur ngomong, “inggih jeroné sareng sami, tiang nunas pisan ring pitulung jeroné sane paicaang ring tiang.”

 

     Ring tengah alase sane jimbar, wenten macan masawitra sareng lutung. Sedek rahina anu i macan sane masambung ikuh sareng i lutung malaib pati luplup, santukan jejeh manahnyane ngeton i kambing. Palaib ipune sareng kalih pati luplup, nenten ngetang karengkaden alas, pangkung miwah grembeng. Saking pangendan Widi, sambungan ikuh sang kalih keles, mawinan palaib i macan sareng i lutunge mabelasan.

     Critayang i lutung sampun rauh ring alase sane madurgama. Irika i lutung mararian, tur glalang-gliling ring tanahe, santukan nenten sida antuk ipun naanang sakit awakipune. Angkihanipune noos kabatek antuk kenyelipune. Sampun sue masanekan raris ipun bangun, mamanah pacang ngulati toya santukan bedaknyane tan gigisan. Irika raris ipun mamargi ring samping pangkunge, bilih wenten toya panggihinipun. Tan dumade panggihinipun tugu bagu sampun rubuh, genah i kekua masinutan.
I lutung kagiat miragi suara saking batune. Manahangipun suara punika suaran manusa, mawinan ipun nenten di geelis nyaurin.
I kekua malih mabaos, " Ih lutung cai teka uli dija, dadi tumben tepukin deweke?"
I lutung raris nyelehin panangkan suaranne, kandugi panggihinipun i kekua ngesil ring samping batune.
I lutung alon nyaurin, "Mawanan deweke teked dini, sawireh deweke paling, tusing nawang lisikan. Deweke bengong ngatonang jeneng caine tawah pesan. Tusing pesan masaih teken buron ane lenan. Ento krananne deweke kedek ngatonang goban caine masaih pesan teken batu." Miragi baos i lutunge nyadcad deweknyane, i kekua manahipune daat brangti raris mabaos bangras, "Ih lutung kaliwat baan cai mamunyi, tusing nawang paundukan. Padingehang munyin deweke! Deweke mula terehan Bedawang Nala ane setata kukuh nyuun gumine. Leluhur deweke kasub tan patandingan ane malu. Yan cai dot nawang buat kawisesan deweke, mai paekang awak caine, lakar uyeng deweke! Yan sedekan deweke pedih gumi muah alas gununge makejang, nyidaang deweke mralina. Nah edengang jani kawisesan caine. Deweke lakar nandingin kapurusan caine!" Sapunika baos i kekuane bangras.
I lutung daat jejeh miragi gertak i kekuane tumuli mabaos banban, "beh kekua, sinampuraang pesan buat kasigugan deweke. Tusing ja sangkaning deweke degag bani teken cai. Sujatinne deweke tusing nawang teken panumadian caine. Nah ne jani jalan makekasihan! Cai kekua anggon deweke kanti. Sawireh i raga mula terehan wangsa utama." Sapunika baos i lutunge.
I kekua raris mabaos banban sarwi kenyem, "ih lutung, mangdoh lakar kasidan amun keneh caine, lakar makasihan teken icang sawireh bebaksane pada melenan. Icang demen teken dondonan ane berek, cai demen teken wohwohan, sinah suba pepinehe tusing lakar adung.

     Ada katuturan ane malu, anggon icang tetuladan, buka bojog masawitra teken i kambing. Pawawitrane raket, mawastu ngwetuang siat malarapan baan ngrebutin tanduk." I lutung kenyem nyaurin, "Ih kekua, yan kenehang icang tusing ja keto. Sawireh icang melenan teken bojoge ane satuaang cai." Sapunika pajar i lutunge mitegesang pisan.

     Critayang indik pasawitran i lutunge sareng ring kekua becik pisan. Sareng kalih ipun rerad-rerod luas ngrereh tetedaan nenten naenin mabelasan, ngulurin legan kenehnyane. Ri kala semeng i lutung metu manahipune pacang nyugjugin baos i kekuane, santukan ipun ngaku sakti.
Sasampun i lutung matemu ring sawitrannyane, raris ipun mapajar, "Ih cai kekua, buin mani jalan luas melali kategale kelod, sawireh icang ningeh orta, ditu liu ada umbi-umbian muah woh-wohan minakadi poh, pakel, nyambu, juuk muah ane lenan. Buina soroh umbi-umbiane suba kone sedeng ebet.

     Disisin-sisin abiane, glagahe bet buina liu pesan don kayune berek ane ulung ka tepin jurange. Jae, isen, lempuyang samah buka alase. Buina ane ngelahang abiane tusing mondokin." Sapunika baos i lutunge. I kekua lega manahipune miragi sarwi mabaos banban, "Nah yan saja buka raos caine, jalan buin mani semengan luas ka tegale kelod. Nanging ada piteket deweke, yan saget teked di pakubuan, apang ngalih amah-amahan suang-suang, buina eda cai uyut.

     Critayang benjangne pasemengan i lutung miwah i kekua sampun mamargi. Sampun doh ipun mamargi nuut lisikan sane silak-siluk ring bangkiang gununge. Saking bangkiang gununge katon pasisine asri ngulangunin manahipune. Sasampune rauh ring pabianan, sareng kalih macelep ka tengah abiane. Nyandang becika sang madrue abiane nenten wenten ring abian, mawinan kalintang lega manah sang kalih neda tetedaan sane doyaninipun. Nenten nyandang baosang indik legannyane ngulurin kaulangunan. I lutung raris ngrincikang daya pacang nyengkalen i kekua. Irika ipun tedun saking wit tarune tur nuju wit jaene, tumuli ngambil umbinnyane tatis kateda. Sasampune polih ngarasayang, pramangkin ipun maduhan sarwi ngusap yeh mata. Suarannyane ngelur aduh-aduh. Kala punika i kekua raris nangsekin tur mabaos, "Ih lutung eda keto, suud aduh-aduh! Yan dingeha teken ane ngelah abiane sinah deweke lakar matianga." Sapunika pajar i kekuane. I lutung nenten ngrungu baos i kekuane, bilih nyangetang ipun aduh-aduh. Duk punika suaran i lutunge kapiragi olih sang nruenang abiane. Sang madrue raris gegison nyujur ka abiannyanne. Sasampune rauh ring tegalanipune, tengkejut ipun ngatonang abiannyane telas kagebur.
Tan dumade metu gedeg manahipune tur di gelis ngruruh, nyliksik sang corah sarwi matbat, "Ih cai corah, kenken sujatinne goban caine. Cai bani ngusak-asik pabianan deweke, antosang buin ajahan, lakar empug kai tendas ibane."
Miragi baos sang masrue abian, i kekua daat jejeh raris di gelis mengkeb ring batan tengkulake. I lutung makecos menek ring tarune. Solahipune kajengat-kajengit sekadi nundun gedeg manah sang madue abiane. I lutung tatis magending sapuniki, "I lutung babuan di kayu, i kekua batan tengkulak dug, dag, ceng, ceng, kiok." Sapunika gendinganipune mawali-wali, ngardinin sang madue abiane sane mawasta durbudi sayan nyangetang pedihipune. Bonglakipune makelep kasunarin antuk surya. Matanipune barak, nulengek mapawasan ring carang kayune. Panggihinipun i lutung negak ring carang kayune, iteh magending. Durbudi sayan sengitan.
Ipun raris mabaos, "Ih lutung buron cemer, apa petaang cai? Cai kaliwat degag teken deweke. Yan saja cai wanen, tuunang iban caine! Lakar cohcoh kai tendas ibane baan caluk. Kema enggalang orahin kadang caine, tonden ngrebut kai!" I lutung nenten ngrungu munyin Durbudine bilih nyangetang ipun magending. Sasampune ipun miragi gending i lutunge, raris ipun mapineh-pineh, "I lutung magending sujatinne ngorahin i dewek." I Durbudi raris nyliksik batan tarune. Asing-asing ane ebet adas ipun. Tan dumade panggihin upun clebongkak madugdug, punika tatis keberangipun, panggihinipun i kekua ngesil.
Durbudi kalintang sengitan tur mabaos, "Bah ne ko ya malinge ane bani ngrusak abian deweke." Sapunika baos ipune. I kekua di gelis kategul, raris kabakta ka pondoknyane.

     Kacrita sampun tauh ring pondok, Durbudi raris ngaukin pianak miwah somahipune, "Men Cening, mai tingalin! Kema enggalang ngalih saang. Ajaka mebat. Ne kekuane suba krangkeng Bapa. Buin mani pasemengan dabdabang basa muah reramone!"

     Sasampune sore i lutung sane kantun ring carang kayune, wiakti daat lega manahipune, santukan katarka i kekua pedas pacang padem. Punika mawinan ipun tedun, mamanah pacang nyelehin genah i kekuane.
Rauh i lutung ring genah i kekuane raris ipun mapakar alon, "Ih kekaua, eda cai sanget nyekelang deweke! Sawireh ene mula pangendan Widi, rusing dadi kelidin. Yan kenehang deweke, cai tusing ja lakar mati, yan saja buka munyin caine i pidan, cai mula terehan sakti mawisesa. Sakewala baan teresnan deweke masawitra teken cai, ento krananne deweke teka nelokin cai. Yan sing pelih baan deweke narka sinah cai lakar anggona cokok makuskus." Sapunika baos i lutunge, sakadi nyindirin.
I kekua kenyem nyaurin, "Bah yan keto, tusing cai nawang teken unduk deweke? Di kapan deweke lakar mati, sawireh deweke dini, lakar kanggon mantu. Petengne nyanan deweke lakar kaatenang ngajak pianak Durbudine. To iwasin, gegelan deweke mara pesan suud ngulig boreh! matuan deweke epot magarapan nabdabang sagi, nyanggra tamiune lakar teka." Sapunika baos i kekuane, masebeng bingar. Nenten pisan wenten merawat jejeh ring semitanipune, yadiastun ipun pacang kapademang. I lutung bengong miragiang satuan i kekuane. Saantukan belognyane kaliwatm baos i kekuane kadenipun sujati. Irika metu manahipune dot ngantinin i kekua dados mantu sarwi ipun mabaos, "Beh, saking saja cai mula sawitran deweke ane melah. Nah jani terusang legan caine masawitra teken icang. Cutetne icang ngidih teken cai apang cai saking las nyerahang gegelan caine teken icang. Icang ngantinin cai dadi mantun I Durbudine. Yan suba saking saja cai nyak nyerahang gegelan caine, icang tising engsap teken kapitresnan caine yadiastun ping kuda-kuda icang lakar numadi, apang setata masawitra teken cai." Sapunika baos i lutunge.
I kekua kenyem nyaurin, "Yan keto keneh caine, apa men orahang deweke teken cai. Deweke mula saking sujati tresna makekasihan. Deweke tusing mucingin pangidihan caine. Jani, cai dini nongos di tengah krangkenge, deweke lakar matinggal, cirin deweke tresna  teken cai!" Sapunika baos i kekuane. I lutung raris ngungkab krangkenge, tumuli ngranjing ngentosin i kekua. I kekua raris matinggal nylupsup ka bete.

     Tan critaang i kekua ring margi, mangkin ipun sampun rauh ring genah sane singid. Critayang mangkin I Durbudi sampun puput nyangih blakas tumuli ipun nyujur genah i kekuane. Sarauhe ring genah i kekuane, I Durbudi daat kagiat, saantukan ipun manggihin i lutung sane matekep ring krangkenge.
I Durbudi raris mabaos ring somahipune, "Men Cening nyen ane nyilurin i kekua di krangkenge?" Somahipune maosang nenten uning.
I Durbudi malih ngucap, "Bah saking suecan Widi ene, kekuane magentos dadi lutung." Sapunika baosipune, sarwi ngigelang blakas antuk legan manahipune." Bah mati cai lutung. Cai buron corah tur nista sing buungan cai lakar anggon deweke cokok, anggon deweke murnayang keneh deweke sebet." Sapunika baos I Durbudine. Somah miwah pianaknyane sami lega tur mabaos, "Ngedenang bene teka."
I Duurbudi mabaos, "Men Cening imbuhin buin basane. Aba mai wadah getihe!" Miragi baos I Durbudine asapunika i lutung daat jejeh, awakipune ngejer santukan tan pariwangde ipun pacang kapademang.
I lutung raris mapineh-pineh, "Bah uli kene i kekua lakar ngamatiang deweke." Sapunika pepinehipune, tur tan mari nyesel awak baan belogipune nenten uning keni upaya sandi. Irika raris ipun mabaos ring I Durbudi, "Uduh jero, nenten ke jerone pacang leteh mademang tur ngajengang titiang, santukan tiang makuku lelima. Yan manut ajaran agama, sane makuku lelima, tan wenang kabaksa. Mawastu jerone jagi nemu nraka. Yan pet jerone ngamatiang tur ngajengan sinah lakar nenten ngleganin kayun, sawireh awak tiange jagi berek kateda olih bubuk. Yan jerone mapakayun apang rasan ben tiange becik, nyupsup kayang kawekas tur prasida nyupat nrakan jerone, mangkin durus pirengang atur titiange. Titiang puniki wantah terehan wenara saking gunung kiskinda sane naenin ngrusak gumi Lengkane. Mangda jerone uning sane anggen mademang titiang, inggih punika kulit sane lumutan, punika anggen nunu dewek titiange, sinah titiang padem. Yan ben titiange kaolah sinah pacang ngamedalang sad rasa sane becik." Sapunika baos i lutunge.
I Durbudi bengong miragi baos i lutunge santukan nembe miragi tutur. Saantukan belog tututipune nenten uning ring daya upayan i lutunge, tan dumade punika sane katuut. Sasampune ipun polih kulit kayu kadugdugang ring arep i lutunge raris katunjel. Apine ngendih murub ngabar-ngabar. I lutung di gelis makecos ngelidang dewekipune. Apine sayan dumillah kaampehang angin, nilap pondok I Durbudine, jantos puun. Pondoknyane telas puun, saantukan nenten wenten anak sane nulungin. I Durbudi sareng pianak somahipune raris matilar ngungsi alase sane suung. Apine sayan murub muunang  kekayuan sane ring samping pondok I Durbudine, sekare katah sane aas saking witnyane saantukan layu keni iusan panes. Tambulilingane sami mabiayuhan, pakeberbernyane pati purug, kalikub antuk andus. Suaran paksine makuug, makeber srantaban. Iusan genine sayan nyupsup mawinan katah pianak paksine sane wenten ring sebunnyane, paplukpuk ulung.

     Critayang i lutung sampun rauh ring alase ageng. Manahipune pacang ngetut pejalan i kekuane. I lutung nenten lega, yan tan ipun polih ngwales laksanan i kekuane sane daat corah punika. Sapanjang margi ipun uyut ngaukin i kekua, "Ih cai kekua kaliwat nista tur corah, dija tongos caine, yadiastun cai mengkeb di tengah pasihe, lakar sliksik kai. Rahina wengi i lutung masusupan ring alase, nyliksik pangkung, jurang miwah bete. I kekua taleer durung panggihinipun. Tandumade ring tegal ambenganne linggah panggihinipun i kekua sedek ngesil ring beten batune sane ngenjol. Ring samping i kekuane wenten lelipi poleng sedekan pules. Kala punika i kekua uning ring pangrauh i lutunge raris ipun mapi-mapi ngranasika, mamegeng sarwi ngidemang matannyane, sekadi tingkah anake matapa.
I lutung rauh nangsekin, tur mabaos bangras tur nuding, "Ih kekua mati cai jani. Cai kaliwat corah, tusing nyandang anggon sawitra tingkah caine nyicing singal. Laluang keneh caine. Tendas caine lakar pantigang deweke. Apang tawang cai pikolih anake tusing satia teken munyi." Sapunika baos i lutunge, sada jenger.
I kekua sebengne alep raris mabaos, "Saja pesan buka raos caine. Eda cai sanget pedih. Dikapan cai nyidaang ngamatiang deweke. Mapan deweke mula kasuecanin olih Sang Hyang Widi. Deweke dini kanikayang ngemit druen Ida Betara. Apang cai nawang deweke jani nyatauin cai, sakewala tusing dadi wera. Ada katuturan satua singid, rikala watek betara sura gana, sapta resi muah danawa rajane makejang satinut muter pasih empehane. Pakayunidane sami pacang ngrereh amreta miwah raja brana. Amertane kawadahin jun manik. Penegulan amertane ada dini. Deweke kanikayang ngemit. Ento krananne deweke ada dini, nyungsung pangandikan Ida Betara. Sawireh ada pawisik, nyen ja ane ngemit pican Ida Betara, ia tusing lakar kena baya ane ngewehin, tusing kena gering, muah tusing lakar mati. Yan pet mati sinah buin mewali idup. Nah keto kautaman sabuke." Sapunika baos i kekuane. Wiakti pangus antukipun nyatuaang anggenipun ngengkebang kacorahannyane. I lutung teleb miragiang, mawanan ical pedihipune. Kamanah antukipun baos i kekuane saking tetuian pisan.
Irika raris ipun mabaos, "Ih kekua, buka raos deweke i tunian, eda nyen cai pedih. Ampurayang munyin deweke ane nyakitin keneh caine, saja bas kaliwat icang mesuang munyi, sakewala sujatinne keneh icange mula saking tresna masawitra teken cai. Raos icange buka keto mula nyinahang karaketan keneh icange masawitra. Nah yan ada legan caine teken icang, icang dot pesan apang taen nganggon sabuk polenge ene, apang sida masih icang nepukin karahayuan. Icang majanji teken cai, yan pet icang nepukin kadirgayusan tur kasuecanin olih Ida Betara, icang tusing engsap masawitra teken cai kayang kawekas." Sapunika baos i lutunge kedeh pisan, mangda ipun kawehin ngangge sabuk polenge sane kakemit olih i kekua. Ipun nenten uning ring pangindra jalan i kekuane.
Kala punika i kekua raris nyaurin, "Apa men orahang deweke teken cai, sawireh keneh caine suluk lakar nganggon sabuke ene. Sujatinne abot pesan keneh deweke lakar mebasang, nanging baan tresnan deweke masawitra teken caim deweke tusing lakar mucingin. Sakewala ada piteket deweke teken cai. Deweke takut kaduken olih Ida Betara, deweke lakar ninggalin cai dini. Eda pesan cai jeg kadropon nganggon sabuk polenge ene, satonden deweke ninggalin cai. Yan suba deweke joh mejalan, ditu mara cai nganggo sabuke ene!" Sapunika baos i kekuane. I lutung matutang, saantukan meled manahipune pacang ngrangsuk sabuk punika. Irika raris i kekua matilar saking genah lelipi polenge medem. Sampun doh i kekua mamargi, i lutung raris mabakti ring arep lelipine pules. Puput mabakti, di gelis i lutung nyaup lelipine sarwi ngambil bungutnyane. kala punika i lelipu tengkejut, tur pedih, manahangipun wenten baya sane rauh. Irika raris i lelipi nyeceh nyotot tur nglilit bangkiang i lutunge. I lutung pramangkin nyerit maduhan, antuk pangrabdan wisian lelipine. I lutung raris ebah glalang-gliling ring tanahe, naanang wisian lelipine sayan nyusup. Dewekeipune waluya kadi tan pajiwa sarwi ngeling, nyambat-nyambat Widi. Saking pamerat wisian lelipi polenge, i lutung raris engsap tur nylempang ring sor taru kepele. Yan makudang dina suene i lutung niwang ring tengah alase, Critayang mangkin i kekua sampun ring sisin pasihe. Manahipune setata sengsaya santukan i lutung sinah pacang gedeg tur ngruruh ipun pacang mademang. Irika ipun mapineh-pineh, ngricikang daya upaya mangdene nenten disa kasengkalen olih i lutung.

     Critayang wenten kerang magenah ring sor parangane ngenjol, kenjekan nyebak keni embahan toyan pasihe sedekan puras. I kekua raris gelis nangsekin kerange punika, sarwi nongos ring sampingnyane.

     Baosang mangkin i lutung sasampunne ipun seger, manaipune daat gedeg ring i kekua sarwi mapineh-pineh. Beh sing cepok pindo deweke nagih matianga teken i kekua, mawinan tusing nyandang ia idupang." Sapunika manahipune saatukan gedegnyane kaliwat. Punika mawanan panes bara rasan manahnyane matanipune barak, angkihannyane noos miwah limannyane ngetor mamanah pacang ngilut baong i kekuane. Irika raris ipun mamargi gegancangan ngentasin alas sane wayah, tan ngitung bayane pacang nyengkalen. Ting margi ipun setata ngimik, matbat i kekua sane kaliwat corah, sarwi makta batu pacang anggeipun mademang i kekua.
Pamarginnyane tan pararianan, kancit i lutung rauh ring genah i kekuane, sarwi gregetan nuding, "Bah, mati cai jani kekua. Ene iwasin liman kaine, lakar mancut urip caine. Jani suba pragatne, pikolih caine matingkah corah. Uli goban caine suba nyinahang, Cai setata ngardinin deweke sakit kalara-lara, jani trima pikolih pakardin caine ane setata ngrincikang matin deweke. Dadi cai nengil, dong pesuang karirihan caine! Yadiastun Sang Hyang Wisnu ngasih-asih ngidih pelih teken deweke cai tusing ja lakar idupang kai." Sapunika baos i lutunge.
Wau i lutung pacang nglempag, i kekua masebeng kenyem sarwi mabaosm "Ih sawitra, sedeng melaja cai teka. Deweke mula setata ngati-ati apang enggal kamatiang baan saritra, maka jalaran deweke maan suarga. Keto pangandikan Ida Sang Hyang Widi tekening deweke, apang enggal deweke mulih ka suargan, upah deweke dadi panunggu." Sapunika baos i kekuane. I lutung kamegan miragi, santukan tambet manahipune. Ipun kadaut antuk baos manis.
Pedihipune mawastu enduh sarwi mabaos, "Bah yan keto, tegarang satuaang katuturanne!" I kekua raris nyatua, "Kacrita ane malu Ida Sang Hyang Siwa ngelarang tapa, tusing dadi ngajak rabi. Ada detia raja madan Si Nila Rudraka, tusing suud-suud kenehne lakar nguugang suargane. Mawastu bingung kayun watek dewatane di suargan, sawireh ane lakar nyidayang ngamatiang Si Nila Rudraka mula tuah okan Sang Hyang Siwa mapesengan Sang Hyang Gana. Ditu laut para dewatane nunas ica ring Ida Sang Hyang Semara, mangdane ida ngoda patapan Ida Betara Siwa, apanga metu kayunidane kasemaran. Ditu laut Sang Hyang Semara ngoda yogan Sang Hyang Siwane, majalaran baan niwakang panah semara, Ri kala Ida Betara Siwa kena panah semara, laut ida ngleuang semara laut ida duka. Sang Hyang Semara kageseng baan api, dumilah ane pesu uli panyingakan Betara Siwane. Ida Betari Ratih rabin Sang Hyang Semarane mireng rakanidane seda, laut ida masatia malabuh geni. Nah keto katuturan sedan Idang Sang Hyang Semara kasarengin baan rabinne. Pasukanidane ane mautama ada dini di parangane marupa kerang. Asing -asing ane sida nguasayang mawastu dadi ratu wibuh pradnyan, susila, kasumbung di gumine. Buina setata prasida ngulurin Karasmian ngajak rabine. Nah keto katuturan Sang Hyang Semara ane malu apang cai nawang." Sapunika baos i kekuane. Manah i lutunge lega miragi satuan i kekuane, santukan lengut antukipun ngiketang satua.
Gedeg i lutunge mawastu ical, raris ipun mabaos banban, "Galamg keneh icange ningeh satuan caine. Sayan cumpu keneh icange makekasihan teken cai baan isin satuan caine daat mautama. Ane  jani icang ngidih teken cai, yan cai lega, icang ngenntinin cai dini. Dumadak ada suecan Widi, icang enggal dadi ratu nyakra werti. Icang lakar nganggon cai patih Mangku Bumi." Sapunika baos i lutunge tetuian. I kekua nenten malih mabaos, raris gelis nyrutcut makaon.

     Tan critayang pajalan i kekuane nylupsup ring alase, baosang mangkin i lutung sampun usan mabresih masuci, raris nabdabang negak masila sarwi nyakupang lima ngranasika. Solahnyane tan pendah kadi anak matapa. Ri kala i lutung sedek teleb ngincepang semadi ring arep kerange sane nyebak, tan dumade kaange raris ngep, nyepit liman i lutunge.
I lutung nyerit aduh-aduh sarwi ngedeng limanipune sambilang ipun mabaos, "Ratu Betara, ampurayang titiang parekan Betara. Sampunang banget duka, durus lebang liman titiange!" Sapunika baosipune. Kala punika toyane sayan ngagengang, mawastu liman i lutunge kalebang. i lutung raris munggah ka duur parangane. Manahipune sayan jejeh, saantukan sinah ipun pacang padem kalebu. "Aduh sing buungan deweke lakar mati dini. Tusing pesan ada ane lakar nulungin, yan tusing mula saking suecan Ida Sang Hyang Widi." Sapunika baosipune tan mari nyelsel dewek saantukan merasa kauluk-uluk olih i kekua. Manahipune sayan sedih sarwi ngeling, mapulisahan ring parangane.




PAN BALANG TAMAK
Ada reko anak madan Pan Balang Tamak, maumah di désa anu. Kacrita ia sugih pesan tur ririh makruna, muah tuara nyak kalah tekén pada timpalné di déśa totonan. Baan té saking kruna daya upayané anggona ngamusuhin déśané. Yén upamaang dayan Pan Balang Tamaké, patuh buka bun slingkad lutungé, baan saking beneh. Ento kranané Pan Balang Tamak sengitanga baan désané. Yén tuah dadi baan désané, apanga ia makisid wiadin mati apanga sing ada enu nongos di désané totonan. Baan té tra ada mintulin pagaén désané, bakal ngaénang dosan Pan Balang Tamaké ento.

Di sedek dina anu paum désané bakal nayanang Pan Balang Tamak, mangdéné ia kena danda. Lantas panyarikan désané nundén ngarahin Pan Balang Tamak, kéné arah-arahné, ”Ih Pan Balang Tamak, mani semengan mara tuun siap, désané luas ka gunung ngalih kayu, bakal anggon menahin balé agung. Nyén ja kasépan, bakal danda.” Kéto arah-arahé tekén Pan Balang Tamak.

Kacarita maniné semangan mara tuun siyap, lus désané makejang, nanging Pan Balang Tamak masih enu jumah padidian, krana ia ngantiang siapné tuun uli bengbengané. Makelo ia ngantiang, tondén masih siapné tuun. Ada jenengné makakali tepet, mara siapné tuun uli di bengbengané, ditu mara ia majalan, nututin désané luas ngalih kayu ka gunung. Tondén makelo ia majalan, tepukina krama désané suba pada mulih negen kayu, dadi Pan Balang Tamak milu malipetan. Kacrita suba neked jumah, lantas désané paum, maumang Pan Balang Tamak lakar kena danda, krana ia tuara nuutang arah-arahé. Ditu laut désané nundén ngarahin Pan Balang Tamak.

Kacrita Pan Balang Tamak suba teka, lantas klihan désané makruna, ”Ih Pan Balang Tamak, jani cai kena danda. Masaut panyarikan désané, ”Ento baan cainé tuara ngidepang arah-arahé ngalih kayu ka gunung.” ”Mangkin, mangkin jero panyarikan, sampunang jeroné ngandikayang titiang tuara ngidepang arah-arahé, déning kénten arah-arahé ané teka tekén titiang: désané mani semengan mara tuun siap bakal luas ka gunung. Déning tiang ngelah ayam asiki buin sedek makaem, dadi makelo antiang tiang tuunné uli di bengbengané. Wénten manawi sampun kali tepet, mara ipun tuun. Irika raris titiang mamargi, nuutang sakadi arah-arahé ané teka tekén tiang. Éngken awanan tiangé kena danda?” Kéto munyin Pan Balang Tamaké, dadi désané sing ada ngelah keneh nglawan paksanné Pan Balang Tamak.

Kacrita buin maninné Pan Balang Tamak karaahin ngaba sengauk, bekel menahang balé agung. Pan Balang Tamak ngaba sanggah uug ka pura désa sambilanga makruna kéné, ”Ené sanggah uug, apanga benahanga baan désané.” Dadi engon désané ngenot abet Pan Balang Tamaké kéto. Baan kéto masih tan sah keneh désané bakal ngaénang salah Pan Balang Tamaké.

Maninné Pan Balang Tamak kaarahin maboros ka gunung. Kéné arah-arahé, ”Mani désané maboros, apanga ngaba cicing galak. Nyén ja tuara ngelah cicing galak, lakar kena danda.” Kéto arah-arahé arah-arahé ané teka tekén Pan Balang Tamak. Krama désané suba pada yatna, néné tuara ngelah cicing galak, pada nyilih. Yén Pan Balang Tamak ngelah kuluk bengil aukud buin tuara pati bisa malaib.

Kocap buin maninné las désané maboros, tur pada ngaba cicing galak-galak, ngliwat pangkung ngrémbéngan dalem-dalem. Yén Pan Balang Tamak majalan paling durina pesan sambilanga nyangkol cicingné. Mara ia neked sig ngrémbéngé, sing dadi baana ngliwat, lantas ia ngaé daya apang mangdén désané teka nyagjagin ibanné, laut ia jerit-jerit. ”Bangkung tra gigina, bangkung tra gigina.” Mara dingeha baan désané, kadéna timpalné nepukin bangkung, lantas pada nyagjagin. Mara neked ditu enota Pan Balang Tamak jerit-jerit, lantas takonina: ”Apa kendehang Pan Balang Tamak?” Masaut Pan Balang Tamak, kéné pasautné, ”Pangkung tra ada titina.” Béh, sengap déśané, belog-beloga baan Pan Balang Tamak. Payu baangina titi, gantin Pan Balang Tamaké tuara kena danda. Kacrita suba neked di alasé, lantas déśané pada ngandupang cicingné ka tengah beté, ada né ngepung kidang, ada ngepung céléng, ada ngepung manjangan, ada ngongkong bojog sig punyan kayuné. Yén Pan Balang Tamak kelad-kelid sambilanga nyangkol cicingné mara neked punyan kétkété. Lantas entunganga cicingné ka punyan kétkété. Ditu koang-koang cicingné ngengsut, tuara bisa tuun, tra bisa menék, laut Pan Balang Tamak masaut: ”Ih jero déśa, tingalin cicing tiangé ngraras ka punyan kétkété. Nyén déśané ngelah cicing galak buka cicing tiangé? Jani tiang nandain déśané, baan déśané sing ada ngelah cicing galak buka cicing tiangé.” Kéto munyin Pan Balang Tamaké, dadi déśané sing ada bisa masaut, payu kenaina danda baan Pan Balang Tamak. Suba koné kéto lantas pada mulih maboros.

Kacrita maninné buin karahin Pan Balang Tamak, yén déśané mani sangkep di bale banjaré. Mara Pan Balang Tamak ningeh arah-arahé kéto, lantas ia ngaé jaja uli injin, bakal anggona melog-melog déśané. Maninné makikén sangkep, lantas Pan Balang Tamak ngaba jaja uli injin, mapulung-pulung amun tain cicingé tekén yéh, laut pejang-pejangina sig sendin balé banjaré muah kecirina tekén yéh. Nyén ngadén tra tain cicing?

Kacrita suba pepek déśané, lantas Pan Balang Tamak mauar-uar, kéné munyiné, ”Ih jero makejang, nyén ja bani naar tain cicingé totonan, tiang ngupahin pipis siu.” Masaut panyarikanné, ”Bes sigug abeté mapeta, ento nyén nyak ngamah tain cicing? Indayang cai ngamah. Lamun bani, icang ngupahin pipis siu.” Mara kéto lantas pelen-pelena baan Pan Balang Tamak, dadi cengang déśané ngiwasin Pan Balang Tamak bani ngamah tain cicing. Puputné payu déśané dendaina sin baan Pan Balang Tamak. Déning kéto mawuwuh-wuwuh brangtin déśané muah tan sah bakal ngaénang daya upaya, manang dané Pan Balang Tamak mati wiadin kena danda.

Maninné buin Pan Balang Tamak kaarahin, yén sing eda dadi ngenjek karang anak muah malih-alihan ka abian anaké, yén lejeh bani, bakal kena danda gedé. Kéto uar-uaré. Jet kéto baan Pan Balang Tamak tuara kéweh, krana ia saking patut. Ditu ia ngaé daya, gérété puleté ané di sisin pekené anggona abian pagehina lidi, apesina baan benang.

Kacrita mara tebeng pekené, ada anak makita masakit basang, lantas nylibsib ka puleté, laut masuak Pan Balang Tamak, ”Ih jero déśa, tiang nandain anak ngamaling ka abian tiangé.” Dadi cengang anaké né masakit basang éndahanga baan Pan Balang Tamak. Masaut anaké masakit basang, ”Apa salah tiangé, muah dadi nagih nandain jeroné?” Masaut Pan Balang Tamak, ”Jeroné macelep ka abian tiangé muah mamaling pamula-mulaan tiangé. Ento apa bongkos jeroné?” Mara ungkabanga, saja mrareket puleté sig kambenné. Puputné payu ia dendaina baan Pan Balang Tamak.

Kacrita déśané kéweh pesan ngencanin Pan Balang Tamak, daya kudang daya singa ada mintulin. Né jani kéneh déśané bakal nunasang paporongan tekén anaké agung.

Gelisang crita, cuba koné kicén cetik ané paling mandina, apanga Pan Balang Tamak mati sapisanan. Kocap Pan Balang Tamak suba ningeh bakal kagaé-gaénang patinné, lantas ia makruna tekén kurenanné, ”Yén awaké suba mati, gantungin bok awaké temblilingan. Suba kéto sedédéngang sig piasané. Buina pagelah-gelahané pesuang, pejang sig balé sekenem, rurubin baan kamben putih sambilang pangelingin. Nah, bangkén awaké wadahin peti, pejang jumah metén.”

Gelisang crita, suba Pan Balang Tamak mati ngamah cetik paican anaké agung. Lantas Mén Balang Tamak nuutang buka pabesen Pan Balang Tamaké. Kacrita déśané ngintip Pan Balang Tamak, mati kalawan tan matiné. Mara ia neked jumah Pan Balang Tamaké, Pan Balang Tamak masedédég sig piasanné sambilanga mamantra ngambahang bok. Ditu déśané maselselan, pada ngorahang cetiké jelék. Lantas déśané buin parek ka puri, ngaturang panguninga yén Pan Balang Tamak tuara mati. Mara kéto bendu anaké agung, déning cetiké kaaturang tra mandi. Lantas ida ngandika, ”Kénkén cetiké dadi tra ngamatiang, indayang awaké ngasanin. Mara ajengan ida abedik, lantas ida séda prajani.

Kocap Mén Balang Tamak ningeh orta, yén anaké agung suba séda ngajengan cetik, lantas ia ngékanang bangkén kurenanné buka né suba.

Kacrita suba sanja, ada dusta ajaka patpat mapaiguman, bakal mamaling ka umah Pan Balang Tamaké. Mara enota kurenan Pan Balang Tamaké mangelingin kurenanné sig balé sekenemé, lantas ia macelep ka umah metén, tepukina peti gedé buin baat pesan, laut sanglonga, senamina, tegena ajaka patpat. Suba koné neked ka tengah beté, makruna timpalné, ”Dini suba gagah!” Masaut timpalné, ”Maebo bangké dini, jalan indayang dituan.” Lantas kisidang masih maebo bangké. Buin makruna timpalné, ”Jalan suba aba ka pura déśa, ditu nyén bani ngutang bangkaan.” Masaut timpalné, ”Jalan!” Lantas tegena petiné, abana ka pura. Mara neked ditu, lantas ungkabanga. Mara enota bangkén Pan Balang Tamaké nyengkang, lantas plaibina, kutanga petiné ditu.

Kacrita maninné mara galang kangin, nuju jero mangku ngaturang canang ka pura, mara nengok sig kori agungé, tingalina ada peti gedé di natah piasé, lantas jero mangku masila tiding sambilanga nyumbah: ”Bataran titiangé mapaica, bataran titiangé mapaica.” Baan sing ada bani mungkah, ngantiang apanga pepek déśané teka. Mara teka ukud nyumbah, teka ukud nyumbah.

Suba koné pepek pada nyumbah, lantas petiné bungkaha, nget bangkén Pan Balang Tamaké nyengku, dadi tengkejut déśané, buin pada misuhin bangkén Pan Balang Tamaké. Ento japin pisuhin, mlutang ya, kadung suba bakat sumbah. Puputné déśané tuyuh méanin muah nanemang bangkén Pan Balang Tamaké. Kéto katuturannya.


 I UBUH

Ada tuturan satua, anak ubuh. Nu cerik suba kalahina mati baan meme bapanne. Ento krana ia adanina I Ubuh. I Ubuh ajaka teken pekakne. Geginan pekakne sai-sai makena bubu ka tukade. I Ubuh demen pesan nutug anak makena bubu. Wireh sai maan udang, sayan demen ia nutug pekakne.

Jani, I Ubuh suba matuuh sawatara nem tiban. Ajahina ia ngulat bubu teken pekakne. Masih ajahina I Ubuh masastra. Lingsir sanja mara ia makena bubu di tukade. Sai-sai keto geginanne I Ubuh. Sayan makelo, sayan resep ia masastra. Baan antengne ia ngulat bubu, makelo-kelo liu masih ia ngelah bubu udang.

Sedek dina anu ia luas ka tukade padidiana. Maninne semengan mara bubunne angkida. Bek misi udang gede-gede pagrepe. Liang pesan kenehne I Ubuh maan udang liu. Udangne abana mulih baanga pekakne.

Sasubanne matanding-tanding lantas adepa ka peken. Pipisne wadahina celengan. Sayan demen kenehne makena bubu, pipisne mapunduh. Tuyuhne I Ubuh sadina-dina nekaang pikolih. Sayan jemet ia magae, anteng melajah muah sesai makena bubu. Pekakne demen pesan wireh cucunne dueg tur seleg.

Cerita jani semengan teka I Ubuh uli makena bubu. Pajalane enduk, masebeng ngeling, sedih pangenahne. Pekakne sada makesiab ngantenang tur metakon kene, “To kenken buka tumbene cai masebeng jengis? Biasane cai setata bingar yan teka uli ngangkid bubu.” I Ubuh sada adeng mesaut, “Pekak, pocol tiang tan polih udang mangkin. Minab wenten anak mamaling. Nyanan pacang tongosin tiang di tukade.”

Keto kone munyinne I Ubuh. Jengah pesan kenehne I Ubuh, wireh isin bubunne ilang. Lantas ia nyangih madik kanti mangan anggona gegawan. Suba nyaluk sanja lantas ia negen bubu, tur natad madik ka tukade.

Bubunne makejang kone kenaanga di tongose ane melah. I Ubuh ngintip di batan abinge nganggar madik mangan. Mara liwat tengah lemeng, ada kone tonya pesu uli tibuane. Gobanne aeng pesan, awakne mabulu, kumisne tebel, kalesne brenges, jenggotne lambih. Bubun I Ubuhe ungsina, lantas ketoganga. Udangne amaha matah-matahan.

“O, ne ane ngamah isin bubun kaine,” keto nyetne I Ubuh. I Ubuh tusing buin makeneh, jag magaang ia maakin tonyane ento. Sedeng iteha ia ngamah udang matah, jag liduna kone jenggotne tekekanga. I Ubuh ngwalek nganggar madik. “Nah jani tawang kai iba ane ngamah isin bubun kaine. Jani masin dosan ibane, ngamah ulih aluh.” Keto munyinne I Ubuh ngejer baan pedihne.

I Tonya takut tan kadi-kadi ngenot madik malelam. Ngetor kone ia baan jejehne, sambilanga ngidih olas. “U-buh, ka-i ngi-dih olas teken iba. Do kai matianga. Kai tusing ja lakar engsap teken piolas ibane. Kai madan I Gede Urub. Umah kai dini di tibuane. Yen iba lega, ne baanga pipis bolong aketeng, anggon panyilur angkihan awake. Pipise ene ciri cai maan nulungin awake. Mani puan yen cai nepukin keweh, kaukin adan wakene ping telu. Ditu kai ngwales olas ibane.” Mara I Ubuh ningeh muyin tonyane keto, ilang pedihne. “Ubuh kema cai mulih, kai masih lakar mulih!” Keto kone panyuud munyin tonyane ento.

I Ubuh manggutan, ngemel pipis bolong laut majalan mulih. Mara kone ia majalan telung tindakan, toliha I Gede Urub, saget sube ilang di benengan tibuane. Gelising satua suba kone I Ubuh teked jumahne. Laut katuturang undukne keto teken pekakne. “Ubuh melahang ngaba pipis pabaang tonyane ento. Ento madan jimat, anggona mingetin ukudan caine. Nyen je ngelah jimat buka keto, lakar nepukin sadia.” Lega pesan I Ubuh ningeh munyin pekakne. Buina sukat ia ngaba jimat tusing taen kelangan isin bubu. Sai ia maan udang gede-gede. Bubunne setata bek misi udang.

Gelising satua, kacerita jani ada Sang Prabu. Sadina-dina nyakitin panjak. Di kenkene ida ngae balih-balihan ane nakutin. Macan aduanga nglawan jlema. Yen sing macan, singa ane seduk mekenta lebina. Makejang anake jejeh tuara bani mapalawanan. Ane sengkala, nglantas mati amah singa. Anake agung tuah ngadu prakosa, marasa teken kuasa.

Jani ida sedek makarya lelombaan buka kene. Ada bangbang linggah di tengahne bek kapacekin tumbak, taji, kadutan ane lanying tur mangan. Nyen ja nyidaang ngecogin bangbange ento, tur ngalahang anake agung, ento lakar nyeneng ratu ditu. Liu pesan anake mebalih, rasa bek meres bencingahe.

Jani kacerita suba ngawit lelombane ento. Liu suba ulung ka bangbange laut mati nepen tumbak. Anake agung seneng kayunne macingak, naen tuara ada ngalahang. I Ubuh milu masih paek mabalih ditu. Wireh tuara ada ane bani buin makecog, I Ubuh paksana ajaka liu.

Anake agung ica wireh I Ubuh ngetor baan takutne. Inget lantas teken pabesen tonyane ane malu laut ia ngomong, “ Gede Urub tulung tiang! Gede Urub tulung! Gede Urub tul….” Cog. Liwat I Ubuh uli bangbange. Anake bengong mabalih baan kuatne I Ubuh. I Ubuh surunga ajaka liu tur sunggina. Anake agung jengah tuara karunguang, lantas sahasa makecog. Ulung nepen tumbak laut seda jalan pejang. Suba keto I Ubuh kone lantas dadi ratu ditu.

NAGA BASUKI
Jani ada kone tutur-tuturan satua, Ida Betara Guru. Ida Betara Guru totonan malinggih ring Gunung Semeru, kairing olih putranidane mapesengan I Naga Basukih. Pesengan Idane dogen suba ngarwanang, I Naga Basukih terang gati suba putran Ida Betara Guru totonan maukudan Naga, marupa lelipi gede pesan sing keto jenenga?

pic.suryadistirablogspotNah jani sedek dina anu, kandugi enu ruput pesan I Naga Basukih tangkil ring ajine. Baan tumben buka semengane I Naga Basukih Tangkil, dadi matakon Ida Betara Guru ring putrane, “Uduh nanak Bagus, dadi tumben buka semengan I Nanak nangkilin Aji, men apa jenenga ada kabuatan I Nanak ring Aji, nah lautan I Nanak mabaos!” Keto kone pataken Ida Betara guru ring putrane I Naga Basukih.

Ditu lantas I Naga Basukih matur ring Ajine, “Nawegang Aji Agung titiang kadi isenge ring sameton titiange sane wenten ring jagat Bali, makadi Betara Geni Jaya sane malinggih kocap ring Bukit Lempuyang, Betara Mahadewa kocap ring Gunung Agung, Betara Tumuwuh ring Gunung Batukaru, Betara Manik Umang ring Gunung Beratan, Betara Hyang Tugu di Gunung Andakasa, cutet ring sami sameton titiange sane wenten ring tanah Bali. Dening sampun lami pisan Aji, titiang tan pisan naanin mapanggih sareng sameton, nika mawinan titiang nunasang mangda sueca ugi maicain titiang lunga ka tanah Bali jaga ngrereh sameton titiange sami.”

Beh, mara keto kone aturne I naga Basukih, dadi di gelis Ida Betara Guru ngandika, “Uduh nanak Bagus, nah yan dadi baan Aji sampunang ja I Nanak lunga ka Bali buate lakar ngalih pasemetonan I Dewane. Nah apa lantas ngawinang dadi buka Aji mialang pamargan I Nanak, mapan gumi Baline totonan joh pesan uli dini. Buina yan lakar I Nanak ngalih gumi Baline, pajalane ngliwat pasih. Len teken totonan buat tongos sameton-sameton I Nanake malinggih madoh-dohan, selat alas suket madurgama. Kaparna baan Aji, minab lakar sengka baan I Nanak indike jaga mamanggih sameton. Buina yan pade I Nanak lunga, men nyen kone ajak Aji ngawaspadain utawi nureksain dini di Gunung Semeru.” Dadi keto kone pangandikan Ida Betara Guru buka anake mialang pajalane I Naga Basukih unduke lakar luas ka tanah Bali.

Baan isenge teken sameton, mimbuh baan dote nawang gumi Bali sing ya keto jenenga, dadi buin ngawawanin I Naga Basukih matur ring Betara Guru, “Nunas lugra Aji Agung, yening kenten antuk Aji mabaos, minab Aji ngandapang saha nandruhin kawisesan titiange. I wau Aji mamaosang jagat Baline selat pasih raris mialang pajalan titiange ka Bali, beh elah antuk titiang ngentap pasihe wantah aclekidek. Raris malih Aji maosang genah sameton titiange di Bali medoh-dohan, maselat alas suket madurgama, amunapi se ageng gumi Baline punika Aji? Kantun elah antuk titiang Aji. Yening Aji maicayang, punika Aji.” Dadi jeg keto kone aturne I Naga Basukih, jeg nyampahang gumi Baline di ajeng Ida Betara Guru.

Nah mapan keto kone aturne I Naga Basukih, men Ida Betara Guru jog kadi blengbengan kayunidane miragi atur putrane. Dados jog nyampahang gumi Baline, buin sadah elah kone baana nguluh mapan tuah amul taluhe geden gumi Baline. Sakewala pamuput ngandika Ida Betara Guru teken I Naga Basukih, “Nanak Bagus Naga Basukih, Aji sing ja buin lakar mialang pajalan I Nanak ka jagat Bali, nah majalan I Nanak apang melah!” Mara keto kone pangandikan Ajine, beh ngrigik kone I Naga Basukih, jog menggal-enggalan nunas mapamit ring Ida Betara Guru.

Nah jani madabdan kone I Naga Basukih buate luas ka Bali. Yan buat pajalane uli Gunung Semeru lakar ngojog Blangbangan. Di benengan majalane I Naga Basukih, asing tomploka jog pragat dekdek remuk. Telah punyan-punyanane balbal sabilang ane kentasin baan I Naga Basukih. Sing baan geden lipine ngranaang sing keto jenega? Biuna telah patlangkeb kutun alase mara ningalin I Naga Basukih.

Gelising satua tan ucap di jalan, jani suba kone neked di Blangbangan pajalane I Naga Basukih. Mapan edote apang enggal ja ningalin gumi Baline, dong keto ya jenenga, jani menek kone I Naga Basukih ka duur muncuk gununge, uli muncuk gununge totonan lantas I Naga Basukih ninjo gumi Baline. Bes gegaen ningalin uli joh lantasan, terang suba cenik tingalina gumi baline teken I Naga Basukih. Payu ngrengkeng I Naga Basukih, kene kone krengkenganne I Naga Basukih, “Beh bes sanget baana I Aji melog-melog deweke, suba seken gumi Baline amul taluhe dadi mahanga lakar keweh kone deweke ngalih sameton di gumi Bali. Dadi buka anake sing nyager I Aji teken kesaktian deweke.”

Nah keto ja kone pakrengkenganne I Naga Basukih. Dadi tusing pesan kone ia rungu wiadin anen pakrengkengane di ati tatonan kapireng olih Ida Betara Guru. Ida anak mula maraga mawisesa, maraga sakti, sakedap dini sakedap ditu, cara angin tuara ngenah. Dadi dugas I Naga Basukih ngrengkene masambilan ninjo gumi Baline uli muncuk gununge Ida Batara suba ditu, sakewala sing tingalina teken I Naga Basukih. Ida mula uning ngenah ilang.

Men jani mapan aketo lantasan pakrengkenganne I Naga Basukih, ditu lantas Ida Betara Guru jog nyeleg di sampingne I Naga Basukih tumuli ngandika, “Uduh nanak Naga Basukih nganti suba pindo pireng Aji I Nanak nyampahang gumi Baline, I Nanak ngorahang gumi Baline totonan tuah amul taluhe. Nah jani Aji kene teken I Nanak, yan saja gumi Baline tuah amul taluhe buka pamunyin I Nanake, nah ento ada muncuk gunung ane ngenah uli dini. Yan buat gununge ento madan Gunung Sinunggal. Jani yan saja I Nanak sakti tur pradnyan, Aji matakon teken I Dewa, “Nyidaang ke I Nanak nguluh gununge totonan? Yang suba saja mrasidaang I Dewa nguluh, nah kala ditu Aji ngugu teken kawisesan I Dewane.” Keto kone pangandikan Ida Betara Guru teken I Naga Basukih.

Beh payu makejengan I Naga Basukih, krana tusing naen-naen gati dadi jog nyeleg Ajine di sampingne. Dadi mapan aketo bebaos Ida Betara Guru, dadi matur I Naga Basukih, “Inggih Aji Agung, yang wantah Aji nitah mangda nguluh Sinunggale, maliha yan bantas amonika pakantenan jagat Baline, yening Aji maicayang jagat Baline jaga uluh titiang.” Keto kone aturne I Naga Basukih kaliwat bergah.

Malih Ida Betara Guru ngandika, “Cening Naga Basukih, nah ene titah Ajine ane abedik malu laksanaang!”

Jani madabdaban lantas I Naga Basukih lakar nguluh Gunung Sinunggale ane ada di tanah Bali uli di Gunung Blangbangane. Ditu I Naga Basukih ngentegang saha nuptupang bayu. Beh ngencorong paningalan I Naga Basukih neeng Gunung Sinunggale, yan rasa-rasaang tulen ja buka kedis sikepe di benengan nyander pitike kagangsaranne I Naga Basukih ngepet-ngepetang muncuk gununge.

Nah jani disubane neked di Bali, buina suba kacaplok Gunung Sinunggale, beh kaling ke lakar nguluh, ajin bantas mara muncukne dogen suba sing nyidaang I Naga Basukih ngepet-ngepetang muncuk gununge. Mapan kagedean lelipi sadah sambilanga maplengsagan mesuang bayu, dadi embid Gunung Sinunggale ane paek bena kelodne. Yan rasaang, beh cara munyin kerug sasih kaulu munyin doosanne I Naga Basukih amah kenyelne, masih tonden nyidaang nguluh Gunung Sinunggale.

Kacrita ne jani pelanan suba telah gading bayunne I Naga Basukih masih tonden nyidaang nguluh gununge. Undukne I Naga Basukih buka keto kaaksi olih Ida Betara Guru, mawanan di gelis Ida ngandika, “Nanak Naga Basukih, men kenken nyidaang apa tuara I Nanak nguluh Gunung Sinunggale?”

Mara keto kone patakon Ida Betara Gurune, emeh kaliwat kabilbilne madukan jengah kenehne I Naga Basukih. Sakewala buin telung keto ja lakar ngaba jengah, lakar pragat tuara nyidaang I Naga Basukih lakar nguluh Gunung Sinunggale. Kaling ke nguluh makejang, ajin nguluh muncukne dogen suba nandes. Dadi sambilanga masemu kabilbil matur I Naga Basukih ring Ida Betara Guru.

“Nawegang Aji Agung, kenak Aji ngampurayang indik titiange bregah saha ngandapang jagat Baline. Mangkin kenak Aji ngenenin upadarwa padewekan titiange baan titiang bregah!” Keto kone aturne I Naga Basukih, jegan pragat tinut teken sapatitah Ida Betara Guru.

Nah sasukat I Naga Basukih nongosin Gunung Sinunggale, kapah ada linuh, kapah ada blabar, buina tusing pesan taen ada angin slaung sajeroning Bali.

Nah, ada buka jani gunuge tegeh-tegeh di Bali, ento kone mawiwit uli Gunung Mahameru ane katurunang di Bali olih Ida Betara Guru.

 I TUUNG KUNING


Ada tuturan satua, babotoh kêmbar madan I Pudak. Ia kasap pêsan koné mamotoh, buin mêlah koné paranné nyak matêbah. Ia ngêlah kurungan simaluné tuwah dadua, jani sêkaté pêpêsan mênang ia matajén, ngêliunang dogén kurungané. Makêlo-kêlo nganti pênyatusan ia ngêlah kurungan. Nganti kéwêh kurênané barêng ngêncanin, maang ngamah magadang. Kurênané bêling gêdé lantasan, aji nyampatang tainé sêlid sanja dogén suba kéwêh. Siapné dogén mandus apang têlu ané awai, amah-amahané sêmêngan jagung, têngai godêm, sanjê gabah, miwah awakné kêpêl-kêpêlê. Mapêsuang sabilang wai apang kêna matan ai sêmêngan. Kadi rasa I Pudak sing mandus ané awai ulian ngêncanang siapné totonan. Kacêrita I Pudak lakar luas ka dajan gunung, mabêsên koné ia têkén kurênané, “Wayan, Wayan mani wakê lakar luas joh, né nyai kéné bêling gêdé, waké tondén karoan makêloné luas, sing satondén têka nyai suba ngêlah panak, lamun muani anaké cêrik, mêlahang mên miara, lamun luh matiang dogén têndasné, têktêk baang kurungané makêjang pada abêdik. Waké tusing yêng gati ngêlah pianak luh, I déwék tuyuh ngêdénang dogén mêgadangin pêtêng lêmah, suba dogén kêlih pisagané manjakang”. Kéto pabêsên I Pudak têkén kurênané, nyak koné ané luh ngidêpang. Nah buin maniné luas koné suba I Pudak. Mara makêtêlun I Pudak luas ka Dén Bukit, kurênané ngêlah lantas pianak, laut luh koné pianakné. Béh kéwêh gati mémén anaké cêrik ênto. “Né kénkénang jani I cêning, konkona nêktêk lantas têkén bapané, laut baang siap. Yan tuutang kênêh bapané, pianak matiang, jabin jêlêmê buduh. Né kénkén jani baan madaya”. Kéto abat mémén anaké cêrik ngrêngkêng padidiana. Makêlo koné baana bêngong, lantas tumbuh dayané mémén anaké cêrik. “Ah, ari-ariné dogén têktêk baang siap pada mabêdik”. Kacêrita ari-ariné dogén lantas têktêka, to lantas banga siapé padê mabêdik. Pianakné adanina Ni Tuwung Kuning. Suba koné kéto, anaké cêrik ajaka lantas kumah méméné. Têkêd koné ditu, têngkêjut lantas dadongné. “Né kali kénkén nyai ngêlah pianak cêrik?” “I Busan mémé”, “Dadi mara makêplos panak nyainé suba ajak mai?” “Kéné mémé, adê pabêsên bapanné I pidan, anak konkona nêktêk maang siap, yén luh panaké. To kranané anaké cêrik ajak icang mai. Mémé ngajak I cêning nah?”. Icang takut ngajak jumah nyén têka bapanné, payu lêmpagina icang, anak iya brangsongan pêsan. Nyén lamun ia têka lakar orahang suba mati dogén I cêning”. Masaut méméné “nah lamun kéto, dini suba pêjang I cêning mémé ngajak. Ingêtang nyén nêlok-nêlokin mai baang yéh nyonyo” “Nah, mémé, dong jêmakin I cêning, icang mulih, nyén têka bapanné”. Jêmakina lantas anaké cêrik baan méméné. Suba kéto mémén anaké cêrik ngénggalang mulih. Kacêrita jani, sêlid sanja koné dêlokina anaké cêrik têkén méméné panyonyoina dogén, suud kéto ngênggalang koné ia mulih. Kadéna buin kêjêpné bapané mulih, tusing masih ada. Buin abulan masih tusing têka. Nganti tibanan koné kurênané luas. Kacêritayang jani, ngancan kêlih ngancan jêmêt Ni Tuwung Kuning magarapan. Yan kudang taun makêloné I Pudak luas matajén, critayang jani ia suba mulih pipisné têlah kalah, tuwing ênu nang akéténg. Têkêd jumahné ia nakonang pianakné. Kurênané ngorahang pianakné luh tur suba têktêka baangê siap. Siapné makruyuk, ngorahang pianakné kingsananga jumah dadongné, tur ari-ariné têktêka banga siap. Kakruyuk siapé kéto dogén, laut kurênané kaukina. Kurênané konkona ngalih pianakné ka umah dadongné. Ni Tuwung Kuning aliha ajaka mulih. Têkêd jumah ia lantas ajaka ka alasé. Di Têngah alasé Ni Tuwung Kuning nagih matianga. Jêg têka dêdariné nyaup Ni Tuwung Kuning. Ni Tuwung Kuning siluranga aji gêdêbong. I Pudak sahasa nêktêk gêdêbong, abana mulih. Têkêd jumah baanga siapné. Rêramané pada sêbêt ningêhang I Pudak nêktêk pianakné anggona amah-amahan siap, nanging I Pudak tusing pisan ya ningêhang tutur rêramané totonan. Makêlo-kêlo I Pudak suba tuwê, kadi rasa majalan suba tusing ngidang. Sêkancan pênyakité ané ada, mêcêlêp di awakné I Pudak, kranê ia tusing ngêlah sêntana, tusing ada ané mamanjakin ia, rikalaning ia nagih dêdaaran, tusing ada ané nyêmakang, ditu lantas ia I Pudak masêsêlan. Kêto suba karma phalané anaké ané dêmên mamotoh, tusing dêmên ngurus pianak, kurênan tusing sayang, rêramê makêjang ngêjoh, kéto masih Widiné ngêjoh têkên I ragê.

 I SIAP SELEM

Sapa sire semeton driki sane seneng mesatwa bali?
Mangkin titiang jagi mesatwa anggen ngelestariang budaya Baline.

Ada katuturan satua I Siap Selem ngelah pianak pepitu. Ane paling cerika tusing ngelah bulu madan I Doglagan. Sawai-wai I Siap Selem ngalih amah nganti ke dauh pangkunge. Sedek dina anu ritatkala I Siap Selem teken panak-panakne ngalih amah dauh pangkunge, lantas langite megerudug nyihnayang lakar ujan.


“Me, lan jani mulih. Ento guleme gede gati” keto pianakne kelihan ngomong.


“Ao me yang takut nyanan iraga ujanan dini” pianakne lianan milu masaut


“Cening jak mekejang, lan jani ditu di umahe ento malu maembon. 


Yen jani iraga mulih pedas iraga ujanan. Tolih ento adine, I Doglagan. Ia tusing ngelah bulu. Yen ia ujanan pepes bisa mati” keto I Siap Selem maorahan teken pianak-pianakne. Lantas I Siap selem teken pianakne makapitu ngungsi keumahe ane ada di sisin pangkunge ento.


“Jero jero sane madue pondok niki, dados ke tiang milu maembon?” keto I Siap Selem metakon.


Lantas pesu ane ngelah umahe ento boya ja sios wantah meong lua madan Meng Kuuk.


“Ngeong ngeong.. ih cai Siap Selem ngujang cai mai?”

“Jero Meong, tiang mriki jagi maembon mawinan tiang madue pianak-pianak kari alit. Tusing melah keneh tiange ngajakin ngrobok ujan”.

“Nah lamun buka keto, lan mai macelep ka tengah” ditu lantas Meng Kuuk ngajakin I Siap Selem tekening pianakne mulihan. Sajaan lantas tuun ujan bales pesan ngaenang pangkunge blabar. 


Meng Kuuk nanjenin I Siap Selem apanga nginep di umahne. I Siap Selem nyak nginep kerana ia pedalem teken pianakne. Petengne I Siap Selem tusing ngidayang pules. Ditu lantas ia ningeh Meng Kuuk mererembug ajaka pianak-pianakne.


“Cening ajak mekejang, petenge ene iraga lakar pesta besar. Ne meme ngelah siap pengina ngajak pianak makapitu” keto munyine Meng Kuuk.


“Tiang baang kibulne me!” keto pesaut panakne


“Tiang baang kampidne me!” pianakne len milu mesaut


Ningeh tutur Meng Kuuke teken pianak-pianakne buka keto, lantas I Siap Selem nundunin pianak-pianakne


“Ning bangun ning. Ento Meng Kuuk nagih ngamah iraga. Mai jani iraga megedi uling dini. Cening malu mekeber nyanan Meme ngemilunin”. Lantas seka besik pianak I Siap Seleme makeber ngecosin pangkung.


Brrr.. Burr.. Suuak… Keto pianakne ane paling keliha makeber.


“Apa ento Siap Selem?” metakon Meng Kuuk


“Ento don timbule ulung” keto I Siap Selem nyautin


Brrr.. Burr.. Suuak… keto pianakne lenan makeber


“Apa ento Siap Selem?” Meng Kuuk buin mtakon


“Ento don tiinge ulung” pesautne Siap Selem.


Lantas seka besik pianakne I Siap Selem mekeber ngentasin pangkung. Jani enu I Siap Selem teken I Doglagan dogen ditu di umahne Meng Kuuk. Mabesen lantas I Siap Selem teken I Doglagan.


“Cening Doglagan, jani Meme lakar ngalahin cening dini. Nyanan yen lakar amaha teken I Meng Kuuk, duegang bane madaya. Orahang eben caine nu pait, nu belig, sing pantes daar malu. Tunden Ia ngubuhin cai nganti tumbuh bulu. Yen suba tumbuh bulun caine, ditu lantas cai keberang ibane mulih”.


Lantas I Siap Selem makeber ngentasin pangkung. Brrr.. Burr.. Suuak… keto munyin pakeber I Siap Seleme.


“Apa ento Siap Selem?” mtakon lantas I Meng Kuuk. Tusing ada ne nyautin. Ditu lantas I Meng Kuuk nelokin pedemane I Siap Selem. Mekesiab lantas ia mare dapetanga tuah ada I Doglagan ditu.


“Beh, pasti busan ane orahange don-donan ulung ento boya ja len wantah I Siap Selem teken pianak-pianakne”


“Meme kanggoang dogen suba pitike cenik ene daar” keto panakne mamunyi.


“Duh jero para meong sinamian, sampunang tiang ajenga mangkin. Tiang konden tumbuh bulu sinah eben tiange pait, belig, miwah ten jaan ajeng. Pinih becik ubuhin dumun tiang nganti tumbuh bulu, drika wawu dados ajeng tityang” I Doglagan mautsaha madaya upaya apang sing amaha teken I Meng Kuuk lan pianak-pianakne. 


I Meng Kuuk kena baana kabelog-belog baan I Doglagan. Ia nyak ngubuhin I Doglagan. I Doglagan wadahina guungan lan sabilang wai baanga ngamah. Gelising satua jani bulun I Doglagane suba tumbuh. Meng Kuuk lan pianakne pada repot ngae lakar basa anggona ngolah ben Doglagane.


“Eh cai Doglagan, jani cai lakar amah kai”


“Nggih dados nika jero. Nanging apang eben tiange jaanan, keburang dumun tiang ping telu”


Meng Kuuk lantas ngeburang I Doglagan. Prrrr. Prrrr. Prrrr. Pas keburane ping telu mekeber lantas I Doglagan. Joh pakeberne lantas ngenceg duur batune. Meng Kuuk nguber I Doglagan lan tingalina ia ngenceg duur batune. Meng Kuuk nyagrep nanging I Doglagan ngenggalang makeber. Ane sagrepa I Meng Kuuk boya ja len tuah batu ane ngranaang gigine pungak. I Doglagan makeber sambilanga ngendingin I Meng Kuuk.


“Ngik ngak ngik nguk gigi pungak nyaplok batu. Ngik ngak ngik nguk gigi pungak nyaplok batu.”


Keto suba upah anake ane demen mebikas corah. Iraga mangda setata madaya upaya yening nepukin unduk lan ngelawan sane mabikas jele.

Ni Bawang Teken Ni Kesuna

Ada tuturan satua anak makurenan, ngelah kone pianak luh-luh duang diri. Pianakne ane kelihan madan Ni Bawang, ane cerikan madan Ni Kesuna. Akuren ngoyong kone di desa. Sewai-wai geginane tuah maburuh kauma.

Pianankne dua ento matungkasan pesan solahne. Tan bina cara gumi teken langit. Solah Ni Bawang ajaka Ni Kesuna matungkasan pesan, tan bina cara yeh masanding teken apine.

Ni Bawang anak jemet, duweg megae nulungin reramanne. Duweg masih ia ngraos, sing taen ne madan ngraos ane jelek-jelek. Jemet melajang raga, apa-apa ane dadi tugasne dadi anak luh. Marengin meme megarapan di paon, metanding canang, sing taen leb teken ajah-ajahan agamane. Melanan pesan ngajak nyamane Ni Kesuna. Ni Kesuna anak bobab, male megae, duweg pesan ngae pisuna, ento makrana memene stata ngugu pisadun Ni Kesuna ane ngorahang Ni Bawang ngumbang di tukade ngenemin anak truna.

Sedek dina anu, dugase ento sujatine Ni Bawang mara suug nglesung padi laut kayeh sambilanga ngaba jun anggon ngalih yeh. Krana ngugu munyin Ni Kesuna, ditu Ni Bawang lantas tigtiga, siama aji yeh anget tur tundena magedi.

Ni Bwang laut megedi sambilange ngeling sigsigan. Di subane ngutang umah, neked kone ye di tukade ketemu ajak kedis crukcuk kuning. Ditu i Kedis Crukcuk Kuninge kapilasa teken unduk Ni Bawange. Ni Bawang gotola, baanga emas-emasan, marupa pupuk, subeng, kalung, bungkung, gelang muah kain sutra.

Sesukat Ni Bawang ngelah panganggi ane melah-melah buka keto, ia nongos di umah dadongne. Tusing taen ye mulih ke umah reramanne. Kacrita jani Ni Kesuna kone nepukin embokne mapanganggo melah-melah, laut ia nakonang uli dija maan panganggo buka keto.

Disubane orahina teken Ni Bawang, ditu laut Ni Kesuna metu kenehne ane kaliwat loba. Edot ngelahang penganggo lan priasan ane bungah buka ane gelahang embokne. Krana ento, lantas Ni Kesuna ngorahin memenne nigtig ukudane apang kanti babak belur.

Sesubane katigtig, lantas ia ngeling sengu-sengu ka tukade katemu teken I Kedis Crukcuk Kuning. Kacrita jani I Crukcuk Kuning ngotol ukudan Ni Kesunane, isinina gumatat-gumitit. Neked jumah ditu lantas gumatat-gumititte ento ane mencanen Ni Kesuna kanti ngemasin mati.

Keto suba upah anak ane mrekak, setata demen mapisuna timpal, sinah muponin pala karma ane tan rahayu.

TEMBANG PUPUH MACEPAT PSP 2024

  ·          Tembang Wajib Putri (Pupuh Semarandana)   Singgih Ratu Sang Hyang Widhi. Gung Aksama Iwang Tityang. Asung Paduka Manont...