Kamis, 27 Oktober 2022

MODUL BAHASA BALI 2

 


 

WIDYA MANDARA 2

 

MODUL BAHASA BALI SMA/SMK X

Nama                                       : ...........................................................

Nis                                           : ...........................................................

Kelas/KompetensiKeahlian    :.............................................................


DAGINGBUKUPURWAKA......................................................................................... i

ADIAYA I MIRENGAN..............................................................................................       1

 

1.   PIDARTA BASA BALI (DHARMA WACANA)....................................        1

2.   ANGGAH-UNGGUH BASA BALI..........................................................        8

3.   TATA KRUNA BASA BALI.....................................................................       16

ADIAYA II MAWICARA............................................................................................       30

1.    WAGEDMAPIDARTA BALI (DHARMA WACANA)........................        30

2.   PARIBASA BALI........................................................................................      34

ADIAYA III NGAWACEN..........................................................................................       42

1. WACANA BERAKSARABALI (KARMAPHALA)..............................           42

2. WACANAPANGANTERBAOS..............................................................            46

3. WACANAPUISI BALIPURWA (PUPUHDURMA)LANPUISI

BALI ANYAR.............................................................................................      49

ADIAYA IV NYURAT.................................................................................................       54

1. PASANGAKSARA BALI..........................................................................          54

2.   TATA NYURAT LONTAR........................................................................      65

Daftar Pustaka..................................................................................................................... 72


PURWAKA

 

OmSwastyastu,

 

MalarapansangkaningasungkerthawarunugrahaSangHyangParamaKawi,prasidatitiangmuputangcakepanLKSpuniki,sanemaduetatujonwantahkaanggennuntunmiwahnyangkepinpustaka-pustakabasaBalisanesampunwentenmiwahsampunnglimbakringjagate.CakepanpunikiwantahtitianganggenringsajeroningwawidangansekolahSMKNBaliMandara.

SantukankawentenancakepanLKSpuniki,malarapanantukngipil-ngipilsahanganggitsakingmakudang-kudangcakepanbasalansastraBali,utamanipunsakingcakepanWidiaSari,SorSinggihBasaBali,TataWerdhiBasaBali,ParibasaBali,PedomanPasangAksaraBalimiwahSubhasitha,sampunjantenkariakehkakirangannyane.Duaningasapunikamaka kiranglangkungtitiangnunas agungsinampura.

CakepanLKSpunikikakaryaninmarupamaterilanpitakenpitakensanekaanutangringKurikulum2006/KTSP(KurikulumTingkatSatuanPendidikan),mangdaprasidakaanggensaranaringsajeroningnuntunpalajahanmiwahngiceninpalajahanbasalansastraBali.

Pangaptinlanpinunastitiangemogi-mogicakepanLKSpunikiwentenpikenohnyane,sahamangdasuecaledangIdadaneparawidagda,parawibuhingbasalansastraBalingicentitiangsasuluh, mawastucakepan puniki prasidaparipurna.

OmSantih Santih SantihOm.


ADIAYA IMIRENGANG

1. DHARMA WACANA

 

Standar Kompetensi

 

Mampumemahamidanmenanggapiwacanalisannonsastramelaluimendengarkanpidato,informasi(siaranberita)baikdari mediaelektronikyangdisampaikansecaralangsungataupun melaluirekaman.

 

Kompetensi dasar

 

Mampumenyimak teks pidato berbasa Bali (dharma wacana)

 

Indikator

 

·         Menjelaskan pengertian dharma wacana

·         Menyebutkankerangka dharma wacana

·         Menyebutkankreteria penilaian lomba dharmawacana

·         Membahaskosakata bahasaBali dalam teks dharma wacana

·         Mengungkap isi ringkasdharma wacana

 

=================================================================

 

A.Pamiteges Dharma Wacana

 

DharmaWacanainggihpunikasekancanbebaosanpidartabasaBalisanedagingnyanengineninindikdaging-dagingsastraAgamamiwahbudhipekerti,minakadiindiktetuekrahina-rahinasucilanajah-ajahan Agama.

DharmaWacanapunikiketahkabaktayangrikalawentenupacara-upacaraAgamasakadi :

-          DewaYadnyaluiripun;PujawaliringPura-pura,piodalanringMerajan,lan PiodalanringKawitan.

-          UpacaraManusiaYadnyaluiripun;Pawiwahan,Matatah,TigangSasih(3bulanan),Ngotonin, msl.

-          Upacra Bhuta Yadnyaluiripun ; Macarurikala rahina Nyepi, msl.


B.Wangun NaskahDharma Wacana

 

Malarapanantukkawentenandharmawacana,sajeroningpacangmakaryanaskahutawiteksdharmawacanapatutkaelinginparindikansanedadosanggentitipangancaninggihpunika :

1.      DharmaWacanakamanggalainantuk  murdhautawi  judul  dharmawacanamanuttopik utawitemasane sampun kacumawisang

2.      Pamabahutawi pendahualuan patutmadaging:

a.       Pangastawa/pangastuti(lumrahnganggen salam panganjali)

b.      Matur pangayubagia,panyuksma,miwah swasti prapta ringSangsane rauh

3.      Dagingdharma wacana (manut topik/temadharmawacana)

4.      Pamuputdharmawacana

a.       Nyutetangdagingbebaosan

b.      Matursuksma antuk uratian parajanane

c.       Nunaspangampura antukkakirangannyane

d.      Salampamuput(ketahnganggenparamsantih).

 

C.Panuriksan utawi KreteriaPenilaianLombaDharma Wacana

 

Sajeroningngamiletinpacentokanutawilombadharmawacana,wentenpapatsaneseringkatureksain,kaselehin,utawikaicenin nilai sakadi ringsor puniki :

1.      Wiraga

Sanerumasukringwiragainggihpunikapenampilansangsanemabaosanrikalamaktayangdharmawacanasakaditatacaramabusana,tatikesanutawiolahtubuh(gestur)

2.      Wirama

Sanerumasukringwiramainggihpunikapelafalansuara/vokalmangdapastilanjelassakadisuaraa mangde jelas suaranyane a, msl.

3.      Wicara

Sanerumasukringwicarainggihpunikapenguasaanmateri,penggunaanbahasamanutringanggahungguhingbasaBali,lanpenelolaantemamangdamurdhamiwahdagingdharmawacanaanutringtemasanesampunkacumawisangolihlembagasanengaentenangpacentokan/lomba

4.      Wirasa

SanerumasukringwirasainggihpunikapenjiwaanutawirasaSangsanemabaosanmaktayangdharmawacana mangda prasida nudutkayun sangsanemirengang.


D.Ngwacen lanMiarsayangDharma Wacana

 

DHARMA WACANAPUTRA SUPUTRA

PINAKADASAR NGELESTARIANGBUDAYABALI

 


 

titiang.


Suksmaaturtitiangmajengringugrawakya,antukgalahsanekatibaring sikian


 

-          Majeng ring prawartaka sane kusumayang titiang,

-          Para angga panureksa sane wangiang titiang,

-          Parapamiarsasinamian sane suksmyang titiang,

-          Miwahparapamiletpacentokandharmawacanasanedahattresnaasihintitiang.

Sadurungtitiangnglanturangdaging-dagingdharmawacanapuniki,lugrayangtitiangngaturangsembahsubhaktinunasicamajengringIdaSangHyangWidhiWasa,duaningsangkaningsihpasuecanIda,irgasarengsamiprasidamasadhuajengringgenahebecikpuniki.Ngiringsarengsarengnyakupangkarakalihsahangaturangpangastungkarapanganjali,“OmSwastyastu”.

InggihRatuIdadanesarengsamisanekusumayangtitiang,ringrhinasanebecikpuniki,garjitamanahtitiangeprasidamasaduajengringpalungguhRatuIdadanesinamian,mapurwaantukpidabdabpacentokanDharmawacanasakadimangkin.MungguingDharmaWacanasanepacangkaturinggihpunika“PUTRASUPUTRAPINAKADASARNGELESTARIANGBUDAYA BALI”.

Inggih,RatuIdadanesarengsamisanewangiangtitiang,ngenininindikputra suputra,sanemangkintitiangtegesang,“Suputra”mawitsakingkurunaPutrasanemaartos“Oka”turpolihpanganterSusanemateges“Becikutawiluwih”,dadosnyanePutraSuputrainggihpunika”Putrasanebecikutawiluwih”.Maduweputrasuputrapinakaarthasanepinihutamanentenwentensanenyaihinringjagate,saneprasidanyinggihangCaturGuru,minakadi;GuruSwadhyaya,GuruRupaka,GuruWisesa,miwahGuruPangajian.RatuIdadanesanewangiangtitiang,tegesangtitiangmalihsanekabaosputrasanekinucapputrasuputrapunikamangdaprasidanglaksanayangsanekabaosTriKayaParisudhasanemungguh ringsastra-sastraAgamaHindune.


Minakadinipun :

 

-          ManacikaParisudha,inggihpunikamanahsanebecikringsajeroningmapikayuanan,mangdaprasidamulatsarirautawiintrospeksididiringringkauripan sakadi mangkin.

-          WacikaParisudha,inggih punika bebaosansanepatut rikalaningmabaosansarenganaktiosan,sakadisanemungguhringpustaka“Nitisastra”inggihpunika :

“ WASITA NIMITANTAMANEMULAKSMIWASITA NIMITANTAMANEMUMITRAWASITA NIMITANTAMANEMUDHUKAWASITA NIMITANTAMANEMUPATI”

Teges ipun :

 

“Ulianmabaosngamolihangkasenengan

 

Ulian mabaos iragangamolihangsawitra utawisraya kantiUlian mabaos iragangamolihangkasangsaran

Talerulianmabaos nenten patut, urip sane ngemasin”

 

RatuIdadanesarengsamisanekusumayangtitiang,iragadadosjatmamauripringjagatemangdaalon-alonmaturutawimabaosan.SakadisanemunggahringsastraAgamainggihpunika“GumaweSukhanikangWongLenKiningkinira”.Suksmanipun:mangdaulianmabaosiraga nyenengangpikayun Sangsane mirengang.

-KayikaParisudha,inggihpunikaparilaksanasanebecikringsajeroningmaparilaksanaringjagate.Turprasidanglaksanayangswadharman,sanekabaos“Dharma Agama lanDharma Negara”.

DharmaAgamamapitegesSwadharmaningIManusamangdasatinuutringdagingsastra-sastraAgamasanenuntuniragasarengsamimaparilaksanabeciklanpatut.Sakadisane kabaos“Tri Hita Karana”, minakadi :

1.      Prahyangan

2.      Pawongan

3.      Palemahan

 

DharmaNegaramapitegesswadharmaningIManusasatinuutturnentenlempasringpidabdabpamarginGuruWisesasanebecik,sanengawinangjagatepunikiprasidatrepti,rahayu,lanjagadhita.DharmaAgamalandharmaNegarapunikiprasidangiketparayowanaringsajeroningmolahmaprawertiringjagatepuniki.Parayowanasanekinucap“PutraSuputra”mangdaprasidangajegangDresta,sima,Adat,Budaya,lanPamarginAgamaHindu manut ringDesaPakraman.


InggihRatuIdadanesinamiansanetresnesihintitiang,ringgalahsanebecikpunikibangetpinunastitiangmandeRatuIdadanemaduwePutraSuputra,ngalanturangsanesampunkamargiangringparapanglingsireriwekas,pinakadasarmikukuhangSangHyangAgamalanBudayaBali.Sakadimungguh ring “Kakawin Nitisastra,”inggih punika :

“Sang Hyang CandraTarangganapinakadipamamadangi ri kalaningwengi,Sang HyangSuryasedengprabhasamaka dipamamadangi ri Bhumi Mandala,Widya SastraSudharmadipanikanang Tri BhuwanasumenoPrabhaswara,PutraSuputraSadhu GunawanmamadangiKulaWam\ndhuWandhawa”

Teges ipun :

 

“Sang HyangWulan lanSangHyangWintangpinakasuluh sane nyunarin rikala wengi,

 

KententalerSangHyangSuryanedengmasunardumilahpinakasuluhsanenyunarinjagatesami,

Yeningkaweruhanlankepatutanpunikapinakasuluhring jagattiganepuniki,minakadiBhurloka Bwah loka miwahSwah loka,

KemaonPutrasaneSuputra,luwihWijaksanalanwikanringdaging-dagingsastraAgama

pinakasuluh ringkulawargamiwah ringpasemetonan”.

 

 

InggihRatuIdadanesinamiansanewangiangtitiang,titiangnunasmangdaRatuIdadaneprasidanglaksanayangsakaditatujonGuruWisesautawiProgramPamerintahngenininindik “KeluargaBerancana”.

Malarapanantukkeluargaberencanaprasidangamolihangturngembasangputra-putrasane“Suputra”.DumogiantukputrasanesuputrapunikijantensampunprasidangawerdiangturngrajegangBudayaBali.Yenanggentitiangimba,parayowananemaduepikayunansanebecikanggenngawerdiangturngalimbakangBudayaBali,umpami:satinuutringdagingsastraAgama,senengmalajahinnyurataksaraBali,Makakawin,talernyarenginpacentokanDharmawacanasakadirahinamangkin.Yansampunsakadipunikasamiprasidamamargi,dumogikasupretiansidakapanggih,utamanyanesanekabaos“PutraSuputra”.SayuktimewehpisanmalaksanasanemanutringdagingsastraAgamane,sakadisanekabaos“Waluyaangawawungkalrimadraningparwata,tansamarikalaninganglepaswungkalmaringpuncakingparwatatumurun”.Tegesipun:sakadimaktabatukapuncakingGunung,tanpatehsakadingentugangbatusakingpuncakingGunung.NgenininindikpunikangiringiragasarengsamisikiangkayuneantukngawerdingturngrajegangBudayaBaline.Mangdanentensakadikatakringbonkoltunjunge,nyongetbengongangobngatonangsekartunjungsanengulanguninnudutkayunnanginITamulilingansakingdohrauhmanampekinsekartunjungeturngisepsarinyane,tateuknyaneIragamenengringBali


dadoskramaBali neneten uning Budayabali sane adhi luhung, nangingparawisatawanerauhke Bali malajahin sakancanBudayasane wentenringBali.

InggihratuIdadanesinamiansanekusumayangtitiang,wantahasapunikasaneprasidaaturtitiang,kiranglangkungtitiangnunasagengsinampura.Mogi-mogi titiangsarengRatuIdadanesinamiansatatangamolihangkarahyuan,karahajengan,dhigahayu,dhirgayusa, kapungkur wekas.

Pinakapamuputatur,titiangngaturangparamasantih“OmSantihSantihSantihOm”

(Wina dkk. Subhasitha:2009)

 

NB : DharmaWacanapunikihapalang tur baktayang ring ajengkelas!

 

E.Nyawis Pitaken

 

Indayangcawis pitaken ringsor, rerehcawisanyane ringwacenan baduur!

 

1.      Telatarangnapi artosnyane utawipengertian Dharma Wacana?

2.      TelatarangnapikemantensanekatureksainutawikreteriapenilaianrikalanyarenginpacentokanDharmaWacana?

3.      Napimurdhan Dharma Wacana ringajeng?

4.      Napiartosnyane “Putrasuputra”?

5.      Sapa sirasane kawastanin“CaturGuru”?

6.      Sane encenkawastanin “Tri Hita Karana”?

7.      Napiartosnyane” Dharma Nagara”?

8.      Napiartosnyane “WasitaNimitanta ManemuLaksmi”?

9.      Napiartosnyane “WasitaNimitanta ManemuMitra”?

10.  Napiartosnyane“Waluyaangawawungkalrimadraningparwata,tansamarikalaninganglepaswungkal maringpuncakingparwata tumurun”?


Penyawisannyane :

 

1. ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

2. ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

3. ..........................................................................................................................................

4. ..........................................................................................................................................

5. ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

6. ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

7. ..........................................................................................................................................

...........................................................................................................................................

8. ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

9. ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

10...........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................


2. ANGGAH-UNGGUHINGBASA BALI

 

Standar Kompetensi

 

Mampumemahamidanmenanggapiteorilinguistiksosialterkaitketerampilanberbicara,khususnya anggah-ungguhing basa Bali

 

Kompetensi Dasar

 

Menyimak Teori Anggah-ungguhing Basa Bali

 

Indikator

 

·         Mendengarkan penjelasan “Anggah-ungguhing Basa Bali”

·         Memahami“Wirasan Kruna Basa Bali”

·         Menyebutkan “Anggah-ungguhKruna Basa Bali”

·         Memahami “Anggah-ungguh Lengkara Basa Bali”

·         Memahami “Anggah-ungguh Basa Bali”

 

 

 

 

A.WiwilanKawentenanAnggah-ungguhing BasaBali

 

BasaBalisinalihtunggilbasadaeraheringIndonesiasanemaderbewangunmasorsinggih.Ngawitwarsa1974,dukPasamuhanAgungBasaBaliringSingaraja,sorsinggihbasaBalinekabaosAnggah-ungguhingbasaBali.J.Kersten,S.V.D.maosangantukistilahWarna-warna Bahasa Bali.

Kawentenananggah-ungguhingbasasajeroningbasaBalisanekantosmangkinkantunmanggehmawitsangkaningkawentenanpalapisanmasyarakatBaliminakadipalapisanmasyarakatBali Purwa(tradisional) miwahmasyarakatBaliAnyar(modern).

PalapisanmasyarakatBaliPurwa(tradisional)metusakingpamijilanutawi(keturunan),SangkaningpamijilankramaBaline,wentenTriWangsamiwahWangsaJaba.SanekabaosTriWangsawantahtatigawangsanekaboasSangsinggih,minakadi;Brahmana,Ksatria,miwahWesia.RarissanekabosWangsaJabasahakabaosSangSorwantahsametonBalinesane mawit sakingSudraWangsa.

SalanturnyanesajeroningpalapisanmasyarakatBaliAnyar(modern)wentenSangSinggihsanekabaosprakanggeutawiprayayi(pinakasangsinggih)minakadiSangmaragaGuruWisesa(pejabat),Majikan,Direktur,Manajer,Rektor,Dosen,Guru,Bendesa,Sulinggih,miwahsanelianan.Sanekabaosparajana(SangSor)inggihpunikaSangsanemaduwelinggihBuruh,Murid,Mahasisia,Parekan,panyeroan(pembantu),miwahsanelianan.


Majalaranringkawentenanpabinayanlinggihpunikararismetutatakramamabebaosansane waluyane pinakauger-uger sajeroningmabaos Balisakadi puniki.

1.      WangsaJaba rikalamabaos utawimaatur-atur ring Sang maraga Tri Wangsakapatutangnganggen basaAlus.

Umpami :IMade --à ring Ida Bagus-àmaatur (Alus)

IDolar --à ringGusti Patih-à maatur (Alus)

2.      TriWangsarikalamabaosringSangmaragaWangsaJabakaangkatmabaosAndap(mabasa biasa, nentenalus)

Umpami : RajaTua--à ringIdolar -à mabaos (Andap)Ida Bagus--à ringIMade -à mabaos(Andap)

3.      Parajanautawijadmanesanelinggihnyanesoran,rikalaningmabaosringsangmaragaPrakangge utawi Prayayipatutmabaosalus.

Umpami : Sopir --à ring Rektor -à maatur (Alus)Pegawai--à ringBupati-à maatur(Alus)

4.      PrakanggeutawiPrayayi,rikalaningmabaosringSangsanesorankaangkatmabaosnganggen basa Andap utawi basaBiasa.

Umpami : Direktur--à ringPegawai-à mabaos(Andap)Majikan--à ringBuruh-à mabaos (Andap)

 

 

 

B.Anggah-ungguhingKruna

 

DawegsemesterkapertamautawisemesterGanjilsanelintang,alit-alitesampunmalajahinmungguingkruna-krunabasaBalinesanekapalihdadospitungsoroh inggihpunika :

1.      KrunaAlus Singgih: KrunaAlus sanekaanggennyinggihangSang Singgih,umpami ; marayunan,mirengang,nyurianin,mawarih,ngandika, makoratan, msl.

2.      KrunaAlusSor:krunaAlussanekaanggenngasorangraga,ngasorangSangSor,umpami ; mabanyuh, manah, padem,mapajar,miragi, msl.

3.      KrunaAlus Mider:krunaAlussanekaanggennyinggihangmiwahngasorang,umpami ; makarya, rauh,sareng, lali, nenten, sampun, msl.

4.      KrunaAlusMadia:KrunaAlussanewirasanemadia,umpami;ampun,nggih,ten,tiang, nika, niki, msl.

5.      KrunaAndap:Kruna sane wirasanyane bias,nenten kasarlan nenten alus, umpami ;suba, teka,nyen, kema, jani, lakar,ngomong,ngenceh, msl.

6.      KrunaMider:Krunasanenentenmaduwewangunalus,umpami;kija,tanah,tembok, nyongkok,nenggel, meja, kursi, radio, koputer, msl.

7.      KrunaKasar:Krunasanewirasanejelekutawikaon,umpami;naskeleng,cicing,bangsat,siga, iba, nidik, mantet, not, cai,nyai, msl.


C.Nyawis Pitaken

 

Indayangcawis pitaken ringsor puniki!

 

1.      Istilahsanekaanggenmaosangkawentenantingkat-tingkatanbasabali ngawitPasamuhan AgungBasaBali ringSingaraja inggih punika....

2.      J.Kersten S.V.D maosangistilahtingkat-tingkat basa Baline antuk istilah....

3.      Napi sanemawinan kantos mangkin wenten anggah-ungguhbasaringBali?

4.      Yening ringaguron-guron(sakolahan),sapasirasane kabaos SangSinggih?

5.      Yeningrereh ringwangsa,wangsa sane encen kabaos SangSor?

6.      Wangsa Jaba rikala mabaos ringTriWangsa patut nganggen basa napi?

7.      ParaSisya-sisyanerikala mabaossareng Bapak/IbuGuruutawiBapak KepalaSekolahpatutnganggenbasa....

8.      Manutwirasan kruna, kruna basaBaline kapalihdados pitungsoroh, tegarangbacak!

9.      Indayangsurat papat krunasanemawirasaAlus Mider!

10.  Indayangsurat papat krunasanemawirasaAlus Singgih!Cawisan :

1. ..........................................................................................................................................

2. ..........................................................................................................................................

3. ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

4. ..........................................................................................................................................

5. ..........................................................................................................................................

6. ..........................................................................................................................................

7. ..........................................................................................................................................

8. ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

...........................................................................................................................................

9. ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

10...........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................


D.NegepinWangun AlusKruna

 

Jangkepinwangunaluskruna-kruna ringsor!

 

Text Box: Anda	Alus Singgih	Alus Sor

 

1.

Aba

............................................

......................................

2.

Adan

............................................

.......................................

3.

Alih

............................................

.......................................

4.

Baang

............................................

.......................................

5.

Teken

.............................................

.......................................

6.

Cunguh

.............................................

.......................................

7.

Dingeh

.............................................

.......................................

8.

Madaar

.............................................

.......................................

9.

Ngenceh

.............................................

.......................................

10.

Enyak

.............................................

.......................................

11.

Gelem

.............................................

.......................................

12.

Icang/iang

.............................................

.......................................

13.

Keneh

.............................................

.......................................

14.

Lekad

.............................................

.......................................

15.

Mamunyi

.............................................

.......................................

 

 

E.Anggah-ungguhingLengkara Basa Bali

 

 

Indikanggah-ungguhingbasaBalineprasidakaplajahin sakingtigangpaletaninggihpunikamalarapanwirasankruna,manutwirasanlengkara,miwahwirasanbasa.RingsemesterpertamautawisemesterGanjilsanelintang,alit-alitesampunmlajahinanggah-ungguhbasaBalinemanut wirasankruna.Malarapanantukkawentenanglinggih kramaBalinepunika,metukruna-krunabasaBalisanetalermaderbewirasamatios-tiosan,wenten;

(1)   krunaalussinggih,(2)krunaalussor,(3)krunaalusmider,(4)krunaalusmadia,(5)kruna mider, (6) krunaandap, lan(7) krunakasar.

Ringpaplajahanpunikipacangkalanturangantukplajahananggah-ungguhingbasaBalimalarapanwirasanlengkarannyane.Lengkarabasabalinemajantenkawangunantukkruna-krunasanemasor-singgihsakadisanesampunkabaosringajeng.Duaningasapunikalengkara-lengkarasanemetutalermaduwewirasasanematios-tiosanmanutringkruna-krunasane ngwangun lengkarapunika.

Malarapanantukrasabasanyane,lengkarasajeroningbasaBalikakepahdadosnenem,inggihpunika;(1)Lengkaraalussinggih,(2)lengkaraalussor,(3)lengkaraalusmider,(4)lengkaraalusmadia,(5) lengkaraandap,miwah(6) lengkara kasar.


1.      LengkaraAlus Singgih

 

LengkaraalussinggihmaduwewirasaalussanekaanggennyinggihangSangSinggih,yadiastunnentenmakasamikruna-krunanyanesakingkrunaalussinggih.Lengkaraalussinggihseringkawangunantukkruna-kruna;KrunaAlusSinggih,KrunaAlusMider,miwahKruna Mider.

Umpami :

 

a)      Ida/ kari / ngecet / tembok.(Asi, Ami, Mider,Mider)

b)      PakCamat / sampun / maduwe/ oka / truni-truni.(          Asi, Ami,        Asi,       Asi,   Ami)

 

2.      Lengkara Alus  Sor

 

LengkarasanengawetuangwirasaalussahakaanggennagasoranganaketiosansanepatutkasorangduaninglinggihnyanepinakaSangSorkawastaninlengkaraalussor.lengkaraalussorpunikikawangunantukkruna-krunaAlusSor,AlusMider,Andap,miwah,KrunaMider.

Umpami :

 

a)      Ipun / Kantun / nembok / bale / Bali.( Aso,  Ami,   Mider,Andap / Mider)

b)      Titiang/ sampun / nunas/ iwawu.( Aso,   Ami,  Aso,  Ami)

 

3.      Lengkara Alus Mider

 

LengkaraalussanekaanggenmabaosantukSangmabaosmasarenganSangkairingmabaoskawastaninlengkaraalusmider.Lengkaraalusmiderpunikiakehankawangunantukkruna-kruna alus mider maweweh krunamider lan kruna Asi.

Umpami :

 

a)      Ngiring/ sareng-sareng/ngastiti/Ida SangHyang WidhiWasa.( Ami,      Ami, Ami,   Asi)

b)      Wantah / iraga / sane/ patut / ngrajegang/ seni budaya/ Baline.( Ami,  Ami,Ami,Ami,Ami,Mider,Mider )


4.      Lengkara Alus Madia

 

LengkaraAlusMadiainggihpunikalengkaraBalialussanemaderbewirasamakantenkirangalusutawikantunmadia.LengkaraAlusMadiapunikiakehnganggenkruna-krunaalusmadia.SajabapunikatalermawewehKrunaAlusMider,KrunaMider,miwahkruna Andap.

Umpami :

 

a)      Tiang/ nunasang/ antuk/ linggih / jerone.( Ama,Aso,Ami,Ami,Ama)

b)      Tiang/ kantun / meli / katikan / dumun.( Ama,Ami,Andap,  Mider,  Ami )

 

 

5.      Lengkara Andap

 

LengkaraAndapinggihpunikalengkarabasaBalinesanewirasanyanebiasa,nentenkasartalernentenalus.Lengkareandapepunikikawangunantukkruna-krunasaneAndapmiwahKruna Mider.

Umpami :

 

a)      Ia/ mara/ majalan / lakar / ngebah / tiing/ tali.( Andap, Andap, Andap,Andap,Mider,Mider)

b)      Icang/ lakar / ngecet / tembok / malu.

( Andap, Andap, Mider,Mider, Andap )

 

 

6.      LengkaraKasar

 

LengkaraKasarmaduwewirasasanetanbecikutawikaon.Yadiastunasapunikanentensamikruna-krunasanengwangunlengkarakasarpunikasakingkrunakasar.Talermaweweh krunaandapmiwahkruna mider.

Umpami :

 

a)      Yen / suba/ betek / basangne / pragat / mamelud/ di / pedemane.( Andap, Andap, Kasar,Andap,Andap,Kasar,Andap, Kasar )

b)      Men/ Cai / ngleklek /di / Sanggah / ngae/ Wc.

(Andap,Kasar,Kasar,Andap,Andap,Andap,Mider)(Suwijadkk.WidiaSariXI:2012)


F.NyuratLengkaraManutAnggah-ungguhingKruna

 

Indayangmakarya lengkaraantuk kruna-krunaringsor!

 

1. Marayunan=....................................................................................................................

2. Mirengang=.....................................................................................................................

3. Mabaos=..........................................................................................................................

4. Mapajar=.........................................................................................................................

5. Matur=.............................................................................................................................

6. Miragi=............................................................................................................................

7. Ampun=...........................................................................................................................

8. Tiang=.............................................................................................................................

9. Nika=...............................................................................................................................

10. Rauh=..............................................................................................................................

11. Sareng =............................................................................................................................

12. Kema=.............................................................................................................................

13. Ngeling=..........................................................................................................................

14. Medem=..........................................................................................................................

15. Bangka=..........................................................................................................................

 

G. Makarya Lengkara

 

Indayangmakarya lengkaraAsi,Aso, Ami,Ama,Andap, lan Kasar

 

1.      Lengkara Alus Singgih

1) IdaAyu..............................................................................................................................

2) GustiAji............................................................................................................................

3) ....................................................marayunan.....................................................................

4) ....................................................mawarih.........................................................................

5) BapakKepala Sekolah.......................................................................................................

 

2.      Lengkara Alus Sor

1) Ipun...................................................................................................................................

2) Dadongtitiang..................................................................................................................

3) Adinipune........................................................................................................................

4) ..............................................................................................................................padem.

5) ..............................................miragi................................................................................


3.      Lengkara Alus Mider

1) Iraga..................................................................................................................................

2) Kramabanjare..................................................................................................................

3) Ngiringsinarengan...........................................................................................................

4) ........................................rauh...........................................................................................

5) ....................................................................................................mangguhkarahajengan.

 

4.      Lengkara Alus Madia

1) Tiang.................................................................................................................................

2) ..........................................ampun....................................................................................

3) Niki...................................................................................................................................

4) Tiangten...........................................................................................................................

5) Nggih,..............................................................................................................................

 

5.      Lengkara Andap

1) BeliMade.........................................................................................................................

2) MbokIcange.....................................................................................................................

3) ..................................magae............................................................................................

4) ..................................................................................................................................idup.

5) ...................................lekad.............................................................................................

 

6.      LengkaraKasar

1) Cicinge.............................................................................................................................

2) ..........................................pules......................................................................................

3) Madak...............................................................................................................................

4) ...........................................ngenot...................................................................................

5) .............................................................................................................................bangka.


3. TATA KRUNA BASA BALI

 

Standar Kompetensi

 

MampumemahamiberbagaibentukkatabahasaBalisebagaipenguasaanilmumorfologi(tata bentukkata).

 

Kompetensi Dasar

 

Menyimak tata bentukkata bahasa Bali

 

Indikator

 

·         Memahami berbagai bentuk kata bahasa Bali

·         Memahami makna kata-kata bahasa Bali yangdicontohkan

·         Menyebutkan contoh-contoh kata bahasa Bali dalamberbagaibentuk

·         Membuatkalimatdengankata-kata bahasa Bali dalam berbagaibentuk

·         Membedakan anggah-ungguh Kruna Basa Bali

 

 

 

 

 

A.Wangun Kruna Basa Bali

 

Wangunkruna(bentukkata)sanekabaosangirikiwantahnapisanekabaosbentukkata-katasajeroningbahasaIndonesia.Manutwangunnyane,kruna-krunabasaBalinekapalihdados:(1)krunalingga,(2)krunatiron,(3)krunakrunapolah,(4)krunadwilingga,miwah

(5)  kruna satma.

 

1.      Kruna Lingga

 

SajeroningbahasaIndonesia,krunalinggapunikikabaoskatadasar,inggihpunikakrun-krunabasaBalinesanedurungpolihwewehannapi-napi.Krunalinggapunikikapalihdadoslimangsoroh :

a)      Kruna lingga akecap

Umpami : tas, jam, ban, juk, nyen, msl.

b)      Kruna lingga kalihkecap

Umpami : jani,jalan,nyama,jemak, msl.

c)      Kruna lingga tigangkecap

Umpami : sesapi,sepeda,negara,segara, msl.

d)      Kruna lingga petangkecap

Umpami : liligundi,lelanguan,lelampahan, lelintihan, msl.

e)      Kruna lingga limangkecap

Umpami : tambulilingan,katikwawalan, msl.


2.      KrunaTiron

 

KrunaTironinggihpunikakruna-krunabasaBalinesanesampunpolihwewehan,inggianmarupapanganter,pangiring,seselan,miwahangkep-angkepannyane.RingbahasaIndonesiamawastakata jadia, kata berafik,utawikata berimbuhan.

a)      Kruna tiron mapanganter

Umpami :majalan,kakawin,prasida,swabhawa,pakayun, sakadi, susila, msl.

b)      Kruna tiron mapangiring

Umpami : ajaka,adine, biune, jemakang, ajakin, dajanan,bajunin, rauhin, msl.

c)      Kruna tiron maseselan

Umpami : telapak, sumaur, sinurat,gerigi, umatur, msl.

d)      Krunatiron jangkep(konfiks)

Umpami :kabudayaan,pakayunan,sinarengan, kasugihan, kanampekin, msl.

 

 

3.      KrunaPolah

 

KrunaPolahinggihpunikakruna-krunasanekapolahangutawikrunatironsanepolihpanganteranusuara (nasal)à N- : ny-,m-,n-, ng-).

a)      Kruna Polah Talawia ( sane ngangenny-)Sane mapangawitc, j, s à ny-

Umpami : cegutà nyegut

Jemakà nyemakSikut à nyikut

b)      Kruna Polah Ostia ( sanenganggenm-)Sane mapangawitp,b à m-

Umpami :pakpakà makpak

baang à maang beli  à meli

c)      Kruna Polah Dantia( sane nganggenn-)Sane mapangawitd, t à n-

Umpami : dingehà ningeh

tusuk   à nusuk

d)      Kruna Polah Kantia( sane nganggenng-)Sane mapangawitg, k à ng-)

Sane mapangawit Suara(a, i, u, é, o, e)à ng-

Sane mapangawitArdasuara(y, l, w, r )à ng-

 

Umpami : gagasà ngagas

kedengà kedeng abut            à ngabutilut            à ngilutuyak  à nguyak


égol     à ngégologah            à ngogahentut à ngentutyasainà ngyasainlawarà nglawarwayanà ngwayangrereh            à ngrereh

 

4.      Kruna Dwilingga

 

SajeroningbahasaIndonesia,krunadwilinggapunikimawastakataulang.Duaningasapunika,sanekabaoskrunadwilinggainggihpunikakruna-krunasanelingganyanekapingkalihang.Krunadwilinggapunikikapalihdadoslimangsorohinggihpunika;(1)krunadwisamalingga,(2)krunadwimayalingga,(3)krunadwisamatralingga,(4)krunadwipurwa, (5) kruna dwiwesana.

a)      KrunaDwisama Lingga

 

Krunadwisamalinggainggihpunika, kruna-kruna basaBalinesane lingganyanekapingkalihang,sajeroningbahasaIndonesiamawastakata ulang murni.

Umpami : gede-gede,cenik-cenik,alit-alit,tua-tua, msl.

 

b)     KrunaDwimaya Lingga

 

Krunadwimayalinggamasaihring kruna dwisama lingga,nanging yeningipunkabaosapisan nenten maderbearti.

Umpami : kunang-kunang,katang-katang, kapu-kapu, msl.

 

c)      KrunaDwisamatra Lingga

 

SajeroningringbahasaIndonesiakawastaninkataulangberubahbunyi,kawastaninkrunadwisamatralinggasantukankruna-krunanyanekapingkalihangturpolihpauahansuarautawiperubahan bunyi.

Umpami : kecah-kecuh,dengak-dengok,kecag-kecog, msl.

 

d)     Kruna Dwipurwa

 

Krunadwipurwainggihpunikakruna-krunasanekecapneringarepkapingkalihangsaha masuara êpepet.

Umpami : sesate,sesapi,lelipi, lelipan, lelakut, msl.


e)      Kruna Dwiwesana

 

Krunadwiwesanainggihpunikakruna-krunabasabalinesanekecapneringungkurkapingkalihangsahamawewehpanganterpa-.

Umpami : pacebur-bur,pakecos-cos,pakecrit-crit,paketel-tel, msl.

 

 

5.      KrunaSatma

 

Krunasatmakaanggenngentosinistilahkrunadwibinalinggaekasrueti,sajeroningringbahasaIndonesiamawastakatamajemuk.Krunasatmainggihpunikaangkepankalihkruna sanengawetuangarti anyar(asiki).

Umpami : jebugarum, biususu, bucuncapil,batiscangak,kacangtanah, msl.

 

 

 

B.Wewehan (Afiks) BasaBali

 

Yeninguratiangkruna-krunasanengwangunteksArjunaWiwahaumpaminipun,pacangakehkapanggihinkrunatetironsanekawangunantukkruna-krunalinggaturpolihpawewehmarupapanganter,pangiring,miwahseselan.SajeroningpaplajahanTataBahasabali,parasiswane sami mangde uningnapi kemanten luir panganter,pangiring, sahaseselanpunika.

Dadosnyane,krunatetironinggihpunikakruna-krunabasaBalinesanepolihpawewehinggianmarupapanganter,pangiring,utawiseselan,miwahsapisanpolihpanganter-pangiring,panganter-seselan,utawipangiring-seselan.

B.1 Panganter

 

Panganteringgihpunikamorfemterikatsanekaanggenngwangunkruna-krunatironturmagenahringarepkruna.RingbasaIndonesiapanganterpunikikabaosawalanutawiprefiks.SajeroningBukuTataBahasaBakuBahasaBali(1996:129-135)kabaosangakehpanganterbasaBalinewentenroras,luiripun:(1)N-,(2)ma-,(3)pa-,(4)ka-,(5)sa-,(6)a-,

(7)pra-,(8)pari-,(9)pati-, (10)maka-, (11)saka-,(12)kuma-.

 

1.      PanganterN-

 

N-(Nasal)punikiringpaplajahanbasaBalikawastaninpanganteranusuarasanemaderbewangunpatpat, luiripun :ny-,m-, n-,ng-.

PanganterN-punikimaderbefungsingwangunverba(krunakria)sahanyinahangmaknanglaksanayangpakaryan(melakukanperbuatan).


1.1  Kruna-krunasane mapangawit antuk konsonanc,j, s pacangpolih ny-

umpami : c( cegut )                             à ny(nyegut )

c..............................            à ny..............................

j ...............................          à ny..............................

s ...............................           à ny..............................

1.2  Kruna-krunasane mapangawit antuk konsonanb,p pacangpolihm-

Umpami : b ( bisbi )                            à m ( misbis )

b .............................           à m ...............................

p .............................           à m ...............................

1.3  Kruna-krunasane mapangawit antukd, t pacangpolih n-

Umpami : d ( daar )                             à n ( naar)

d ............................            à n ................................

t ............................            à n ................................

1.4  Kruna-krunasane mapangawit antuk konsonang,k pacangpolihng-

Umpami : g(gagas )                            à ng( ngagas )

g...........................              à ng...............................

k ...........................             à ng...............................

1.5  Kruna-krunasane mapangawit antuk vokala, i, u, é, o, êpacangpolihng-

Umpami : a( abut )                              à ng(ngabut )

a...........................              à ng...............................

i ............................             à ng................................

u ............................             à ng................................

é............................              à ng................................

o ............................             à ng................................

ê............................              à ng................................

1.6  Kruna-krunasane mapangawit antuk ardasuaray,l, w, r pacangpolihng-

Umpami :y(yasa )                               à ng(ngyasa)

y..........................               à ng................................

l ...........................              à ng................................

w ..........................             à ng................................

r ...........................              à ng................................

 

 

2.      Panganter ma-

 

Panganterma-punikitalerprasidangwangunverbatindakmiwahverbatanggapsahanyinahangmaknanglaksanayangpakaryan,ngasilang,madrue,makaukan.

Nglaksanayangpakaryan.

 

Umpami : jalan                              à ma- ( majalan)

 

..........................            à ma- ........................

 

..........................            à ma- ........................


3.      Panganter pa-

 

panganterpa-lanpi-maderbefungsingwangunnomina,ajektiva,miwahverba.Salanturnyanenyinahangmaknasangsanenglaksanayangpakaryan,barangsanekanggenmalaksana,ngaranayang,miwahsane lianan.

Umpami : saur                               à pa- ( pasaur )

 

Tutur                            à pi-( pitutur)

 

..........................           à pa- ...........................

 

..........................           à pa- ...........................

 

..........................           à pi-............................

 

..........................           à pi-............................

 

4.      Panganter sa-

 

Pangantersa- maderbe makna makasai,sasuen, satunggil,sahasa sasampun, manut,nyinahangkawentenan banget, miwahsane lianan.

Umpami : kadi                              à sa- ( sakadi )

 

........................             à sa- ............................

 

........................             à sa- ............................

 

5.      Panganter a-

 

Panganter a-neneten naenan maderbe wangun matiosan saha nyinahangmakna asiki.Umpami : siki                                                      à a- ( asiki )

.........................            à a- ..............................

 

.........................            à a- ..............................

 

6.      Panganter pra-

 

Anganterpra-nentenmaderbepauwahanwangunsahanyinahangmaknajabatanutawigolongan sahasaprabot/alat lan tanda/ceciren.

Umpami : sida                               à pra- ( prasida )

 

.......................              à pra- ..........................

 

.......................              à pra- ..........................


7.      Pangater pari-

 

Panganterpari-maderbefungsingawangunnominautawiejektivasahanyinahang maknangerasang artimiwah nyantenangpaindikan.

Umpami : selsel                             à pari- ( parisesel )

 

....................                 à pari- .................................

 

....................                 à pari ..................................

 

8.      Panganter pati-

 

Panganterpati-mawangunteteputawinentenmaderbepauwahansahanyinahangmaknapakaryan sane kalaksanayangmawanti-wanti.

Umpami : kaplug                          à pati-( patikaplug)

 

...................                  à pati-.................................

 

...................                  à pati-.................................

 

9.      Panganter kuma-

 

Wangunpanganterkuma-talernentenmaderbepauwahansahanyinahangmaknakadi,luir, masih,miwah maparisolah sakadi.

Umpami : lipan                             à kuma- ( kumalipan )

 

...................                  à kuma- ..............................

 

...................                  à kuma- ..............................

 

10.  Panganter maka-

 

Panganter maka-nyinahangmaknasamian, sasuen, kantos,rauh,miwah minakadi.Umpami : sami                                                      à maka- ( makasami )

...................                  à maka- ..............................

 

...................                  à maka- ..............................


11.  Panganter saka-

 

Pangantersaka- maderbewanguntetep,neneten mauwah,sahanyinahangmaknasatunggilkadi kabaos kruna lingganyane.

Umpami : ukud                             à saka- ( sakaukud )

 

..................                   à saka- ................................

 

..................                   à saka- ................................

 

 

B.2  Pangiring

 

PangiringinggihpunikawangunmorfemterikatbasaBalinesanemanggenringungkurkrunalinggaturngwangunkrunatatironsanemapangiring,sajeroningringbahasaIndonesiakabaosakhiran.RingBukuTataBasaBaliRingkes1984:30maosang,akehpangiringbasaBalinewantah dasawiji, luiripun pangiring;(1) –a,(2)–an, (3) –ang, (4)–in,(5) –e, (6)–ne,(7) –n, (8)–man, (9) –wan,miwah(10) –wati.

1)      Pangiring–a

Umpami : alih                         à -a ( aliha)

................               à -a .....................................

................               à -a .....................................

2)      Pangiring–an

umpami : kuang                      à -an ( kuangan )

................                à -an ...................................

................                à -an ...................................

3)      Pangiring–ang

Umpami : telah                       à -ang(telahang)

..............                 à -ang.................................

..............                 à -ang.................................

4)      Pangiring–in

Umpami : alih                         à -in ( alihin )

.............                  à -in ....................................

.............                  à -in ....................................

5)      Pangiring–e

Umpami : natah                      à -e (natahe)

............                   à -e .....................................

............                   à -e .....................................

6)      Pangiring–ne

Umpami : bapa                        à -ne (bapane)

............                   à -ne ...................................

............                   à -ne ...................................


7)      Pangiring–n

Umpami : meme                      à -n ( memen )

............                   à -n ....................................

............                   à -n ....................................

8)      Pangiring–man

Umpami : budi                        à -man (budiman )

............                   à -man ...............................

............                   à -man ...............................

9)      Pangiring–wan

Umpami : sastra                      à -wan ( sastrawan )

............                   à -wan ...............................

............                   à -wan ...............................

10)Pangiring–wati

Umpami : seni                         à -wati ( seniwati )

...........                    à -wati ...............................

...........                    à -wati ...............................

 

B.3  Seselan

 

SeselaninggihpunikapawewehutawiinfiksbasaBalinesanengwangunkrunatatironmagenahringtengahingkruna.RingbahasaIndonesiaseselanpunikikabaossisipanutawiinfiks.WententalerseselanbasaBalinesanemagenahringajengkruna.ManutBukuWidiaSari2012–55maosang,akehseselanpunikawentenpapatwiji,luiripun;(1)–in-,(2) –um-,

(3)  –le-,miwah(4)–er-.

 

1)      Seselan–in-

Umpami : sareng                     à -in- ( sinareng )

............                   à -in- .................................

............                   à -in- .................................

2)      Seselan–um-

Umpami : saur                         à -um- ( sumaur )

atur                         à -um- ( umatur )

............                   à -um- ...............................

............                   à -um- ...............................

3)      Seselan–el-

Umpami : tapak                      à -el- ( telapak )

............                   à -el- .................................

............                   à -el- .................................

4)      Seselan–er-

Umpami : gigi                         à -er-(gerigi )

............                   à -er- .................................

............                   à -er- .................................


B.4  WewehanGabungan(konfiks)

 

TinggenringBukuTataBasaBaliRingkes:1984maosang,WewehanGabungan(konfiks)inggihpunikawewehansanewentenringajenglanungkurkrunalinggasanemetuutawimagenahsinarengan.SajeroningringBukuTataBasaBaliRingkes1984:31maosang,akehwewehangabungan(konfiks)punikiwentennenemwiji,luiripun;(1)pa-an,(2)pa-ang, (3) pa-in,(4) ma-an,(5) ka-an,miwah (6)bra-an.

1)      WewehanGabungan(konfiks) pa-an

Umpami : goreng                    à pa-an ( pangorengan )

...............                à pa-an ..................................

...............                à pa-an ..................................

2)      Wewehan Gabungan (konfiks) pa-ang

Umpami : laib                         à pa-ang(palaibang)

...............                à pa-ang................................

...............                à pa-ang................................

3)      WewehanGabungan(konfiks) pa-in

Umpami : lantang                   à pa-in ( palantangin)

...............                à pa-in ..................................

...............                à pa-in ..................................

4)      WewehanGabungan(konfiks) ma-an

Umpami : jagur                       à ma-an ( majaguran )

..............                 à ma-an ................................

..............                 à ma-an ................................

5)      WewehanGabungan(konfiks) ka-an

Umpami : sengsara                  à ka-an ( kasengsaraan)

..............                 à ka-an .................................

..............                 à ka-an .................................

6)      WewehanGabungan(konfiks) bra-an

Umpami : gedeg                     à bra-an( bragedegan )

.............                  à bra-an ...............................

.............                  à bra-an ...............................

 

C.Kruna Wilangan

 

1.      PamitegesKruna Wilangan

 

KrunaWilanganinggihpunikasilihsinunggilwewangsankrunasanenyinahangakehmiwahakidiknyane pupulan barang-barang, sahaning maurip,miwah laksanan pakaryan.

Sane kabaospupulanbarangminakadi ; bangku, biyu,gula,salak, miwah sane lianan.

 

Umpami : 1) Dikelastitiange wentenbangkupatlikur.

 

2)  IBapa melisalakaklukuh.


3)  Aji kuda meligula akilo?

 

Kruna-kruna;pat likur, aklukuhmiwahakilo mawastakrunawilangan.

 

Sanekabaossahaningmauripminakadi;guru,kambing,kedis,punyanjepun,miwahsane lianan.

Umpami : 1) Titiangdadua ngelah nyameguru.

 

2)  IPekakliu ngelahkambing.

 

3)  Bapantiatiange ngelah kedis kukurapacek.

 

Kruna-kruna;dadua, liu, miwahapacekmawastakruna wilangan.

 

Sane kabaos laksana pakaryanminakadi ; ngigel,ujian,makarya,miwah sane lianan.

 

Umpami : 1)Titiangmara acepokngigel ringTaman Budaya.

 

2)  Subapang limatukange magaedi jumah.

 

3)  Subaping pindoia barengujian.

 

Kruna-kruna;acepok, pang lima, miwahping pindomawastakruna wilangan.

 

2.      PapalihanKruna Wilangan

 

RunaWilanganbasaBalinekapalihdadosnenemsorohluiripun,(1)krunawilanganketekan,(2)krunawilangangebogan,(3)krunawilanganpahan,(4)krunawilangantanjanten, (5)kruna wilanganpanta , miwah (6)kruna wilangan pepasten.

1)      Kruna Wilangan Ketekan

 

RingbahasaIndonesia,krunawilanganketekankabaoskatabilanganhitung,inggihpunikakruna-krunabasaBalinesaneketahkanggenmapetekan,asiki-asiki,ngawitsakingsautawibesik,sakadi ringsor.

·         Sa,dua, telu, pat,lima,nenem, pitu, kutus, sia,dasa.

·         Solas,roras,telulas,patbelas,limolas,nembelas,pitulas,pelekutus,siangolas,duangdasa.

·         Salikur,dualikur,telulikur,patlikur,selae,nemlikur,pitulikur,wolulikur,sangalikur,telungdasa, telungdasabesik,....miwahselanturnyane.

 

2)      Kruna Wilangan Gebogan

 

SanekabaoskrunawilangangeboganringpaplajahanbasaBalisaluirkrunawilangansanenyinahangakehbarangsanekabaosngebogsahamaderbewastaniri-niri(nentennginutinwastakadidudonan wilanganketekan sane tiosan).


Sane ngranjingringkruna wilangangeboganminakadi :

a)      25 (selae)

b)      35 (sasur)

c)      45 (setiman)

d)      50 (seket)

e)      75 (telungbenang)

f)       100 (satus)

g)      150 (karobelah)

h)      175 (lebak)

i)       200 (satak)

j)       400 (samas)

k)      800 (domas)l)      1000 (siu)

m)   1200 (nembangsit)

n)      1400 (pitungbangsit/ siu samas)

o)      1600 (sepa)

p)      1800 (siabangsit/ siu domas)

 

3)      Kruna Wilangan Pahan

Krunapahanmawiwitsakingkrunalinggapahsanemategesdum,pecah,utawibagi.

 

Dadosnyanekrunawilanganpahanmategessaluirkrunabasabalisanenyinahangpah-pahanutawibilanganpecahan(sajeroningbahasaIndonesia).KrunawilanganpahansajeroningbasaBali ketah kasuratnganggenhurufkadi conto ringsor puniki.

a)      Belintiange maan nyilihpis limangjuta,tiangbaangaatenga.

b)      Iapekel madum-maduman, adinebaanga abagi, ianyuangtelung bagi.

 

4)      Kruna Wilangan Tan Janten

 

KrunawilangantanjantenmategessaluirkrunabasaBalinesanenyinahangpupulanbarangmiwahsarwamauripsaneakehnyanedurungpastikautawinentensidakajantenangakehakidiknyane.Uratiangconto-conto ringsor puniki!

a)      Makire ngelahgaegede,ngelahbaas tuah abedik.

b)      Ibapaayapesan bedi tukade.


5)      Kruna Wilangan Panta

 

Krunawilanganpantainggihpunikakruna-krunabasaBalinesanenyinahangpantautawitingkatanwilangan mawinan ringbahasaIndonesia kabaosbilangan tingkat.

Conto wilangan panta:

 

a)      Ekan(satuan)

b)      Dasan (puluhan)

c)      Tusan(ratusan)

d)      Peon(ribuan)

e)      Laksan (puluhribuan)

f)       Keten(ratusribuan)

g)      Yutan(jutaan)

h)      Bara (puluhjutaan)

i)       Ingel(ratusjutaan)

j)       Miliar(miliaran)

Conto lengkara sanemadagingwilangan panta :

a)      Angka 0 (nol) ringnomrbuntut 2150 kabaosekan.

b)      Kemanyilurangpipis baandasa-dasananggon sesari.

 

6)      Kruna Wilangan Pepasten

 

RunawilanganpepastenpunikitansioswantahsaluirkrunabasaBalinesaneprasidanyantenangakeh akidiknyane pupulan barangantuk pastika.

Conto krunawilangan pepasten sane macetak sendeh ringsor puniki.

 

a)      Ibapa ngubuhsampiakit.

b) Mememeli biu gedangaijas. (Suwijadkk. ring BukuWidia Sari XI:2012)


D.Nyawis Pitaken

 

Indayangmakarya lengkaraantuk krunawilangan:

 

1)      Kruna Wilangan Ketekan

a.....................................................................................................................................

b.   ....................................................................................................................................

c.....................................................................................................................................

d.   ....................................................................................................................................

e.....................................................................................................................................

2)      Kruna Wilangan Gebogan

a.....................................................................................................................................

b.   ....................................................................................................................................

c.....................................................................................................................................

d.   ....................................................................................................................................

e.....................................................................................................................................

3)      Kruna Wilangan Pahan

a.....................................................................................................................................

b.   ....................................................................................................................................

c.....................................................................................................................................

d.   ....................................................................................................................................

e.....................................................................................................................................

4)      Kruna Wilangan Tan janten

a.....................................................................................................................................

b.   ....................................................................................................................................

c.....................................................................................................................................

d.   ....................................................................................................................................

e.....................................................................................................................................

5)      Kruna Wilangan Panta

a.....................................................................................................................................

b.   ....................................................................................................................................

c.....................................................................................................................................

d.   ....................................................................................................................................

e.....................................................................................................................................

6)      Kruna Wilangan pepasten

a.....................................................................................................................................

b.   ....................................................................................................................................

c.....................................................................................................................................

d.   ....................................................................................................................................

e.....................................................................................................................................


ADIAYA IIMAWICARA

1.      WAGEDMAPIDARTA(DHARMAWACANA)

 

Standar Kompetensi

 

Mampumengungkapkanpikiran,pendapat,gagasan,tanggapan,danisiperasaandalamwacana lisan non sastra(berpidato bahasa Bali dalam bentukDharmaWacana)

 

Kompetensi Dasar

 

MenyampaikanDharmaWacana

 

Indikator

 

·         Membaca lancar DharmaWacana

·         Mendiskusikan bahasa dan maknaDharmaWacana

·         Membawakan DharmaWacanasecara lisan kedepankelas

·         Memberikan tanggapan isi DharmaWacana

 

 

 

 

A.     TeksDharma Wacana “ SwadharmaningSisia”

 

SWADHARMANING SISIAMAJENG RING GURU PANGAJIAN

ParapanureksamiwahIdadanesanedahatwangiangtitiang,talerparasametonpamiletlomba sane tresna asihintitiang.

OmSwastyastu,

 

AngayubagiauningayangtitiangmajengringIdaSangHyangWidhiWasa,duaningsangkaningasungkerthawaralugrahanIdamawinantitiangmiwahIdadaneprasidakacunduk,masadungajengringrahinabecikpuniki.Ringgalahesanebecikpunikititiangjagi maatur samatrangeninin indik“Swadharmaning SisiaMajengRing Guru Pangajian”.

Idadanemiwahsametonsinamiansanekusumayangtitiang,ritepenganpanegaradruenekabaosaortanpawatesutawingranjingringeraglobalisasipunikipatutkarasayangmungguingpengaruhwisatawansanekaonmakehngranjingmawinantatakramakahuripanparajananesampunsayanrered.Kahuripansanestatanguberinkasukerthaanmiwahkakuasaanseringnglaliangdrestasaneketahngutamayangpasuka-dukaansahanginggilangkahuripanmagotong-royong,sagiliksaguluk,salulung-sabhayantaka.

Akehanakemaosangmungguingmoralitasparajananemangkinsampunsayan-sayanrered.Punikasanengawinangjagatdruenekenikrisisglobal,sanengawinangkantosmangkinsakadirygjagatesami.Panganggurankantunakeh,kemiskinantalernglimbak,teror


bommailehan,miwahsupermasihukumenentenpastika.Punikasanengawinangsayanreredkepercayaanrakyateringpamerintah.Karasayangparapejabateakehsanekenikrisismoral,statangruruhkakuasaansahanentenyukti-yuktikayunmelaninrakyat.Kamanahantuktitiang,nentenwentenpamargitiossanepatuttitenin,sajabairagamawalingelingangbudayaBaline sanepinakauntengindustri pariwisatane ring Bali.

Ida dane parapamilet sane tresna asihintitiang,

 

Sajeroningtatapawongan,iragapatutngulatiangkahuripansutresnaasihringsasamaningmanusaringjagate.MapaiketanringtatapawonganpunikiAgamaHindunemadueajahansanemawasta“CaturGuru”.CaturGuruinggihpunikapapatgurunesanepatutiragasarengsamibhaktinininggianpunika;guruswadyaya,gururupaka,guruwisesa,miwahgurupangajian.GuruswadtyayainggihpunikaSangHyangWidhiWasasanengawejagattigane,gururupakainggihpunikareramairaganeringjerosoang-soang,memekalihbapa,biangkalihajisanengupapirawitsakingalitjantosduur,guruwisesainggihpunikaSangmaragaPamerintah,miwahgurupangajianinggihpunikawantahgurunesanewentenringsekolah-sekolah sane ngicenpaplajahan majengiragasarengsami.

InggihIda dane sarengsami sanewangiang titiang,

 

Sanemangkinngiringbaosang!Sapunapitatacaranenyihnayangbhaktimajengringgurupangajian?Nentenjapatutiragangaturangjinah,nententalerantukngaturangarthabranamarupaemasmirah,miwahberliananggentatombokan.ParagurunesampunketahdadosPahlawanTanpaTandaJasa,sanenentenbangetngaptiangpangwalesmarupaarthabrana.Gurupangajianpacangrumasabagiayeningparasisianekayunjemetmalajah,nentenbolos,tertibrikaladanengajahin,kayunjemetmatakenyeningdurungngertiutawitatas,sahanentennaenanpiwalringsapituduhnyane.Tatujonparagurunrngulatiangparasisiane mangdasidamanadoswarihsanesuputra,ngamolihang kasukerthaan,sukatanpa waliduka,wahyaadiatmika.

InggihIda danesane sarengsami sane kusumayang titiang,

 

Nentenjadanganngamolihangtatujonepunika.Patutkadasarinantukpikayunanseleg,alep,langgeng,miwahsatyanglaksanayangpituturmiwahpituduhguru.Pamekasiragapatutelingringswadharmaningsisia,patutselegmalajahmanutsloka“Taki-takiningSewakaGunaWidyautawi“MasaMudaMasaBelajar“.Yeningsampunsarengsamiselegmalajahmajantenpacangandelnyanggrawewangunanpanegaranewekasan.Cutetnyane,pinakayowanautawisisiapatutbhaktiringgurumangdanentenkabaosalpakaguru.

Yeningsampunkayunmlajahangraga,kasuen-suenpacangprasidadadosgenerasisaneluih,maduekawikanan,maduekawagedan,sanepacangsidaanggentitipangancanngupapirakahuripankantoskapungkurwekas.Paragurunengaptiangmangdabenjanganparasisianesidaingarsosungtulodo,ringajengpinakatatuladan,ingmadyomangunkarso,ringtengahkayunsareng makarya,tutwurihandayani,saking ungkurkayunngiceninmotivasi, mangda dadosmanusamawiguna ringjagate.


InggihIda danesane banget wangiang titiang,

 

Wantahasapunikatitiangprasidamaturringgalahesanebecikpuniki.Mantuksahananingkakiranganaturtitiang,lugrayangtitiangnglungsuragungrenapangampura.Inggih , puputangtitiang antukparama santih.

OmSantihSantihSantihom.(Suwijadkk.WidiaSari XI:2012)

 

 

 

B.Nyawis Pitaken

 

Indayangcawis pitaken ringsor puniki!

 

1)      Napitegesangkepan kruna swadharmaning sisia punika?

2)      Napitegesnyane angkepan krunaaor tanpa wates?

3)      Indayangcarca Catur Gurumanut ajahanAgamaHindune!

4)      Napi suksman pidartaringajneg?

5)      Napiswadharman sisiane sanepinih utama?

6)      Indayangbaosangslokabasa Kawi maiketan ringutsahamlajahangraga?

7)      Sapunapisapatutnyane parasisianemaktiningurupangajaian?

8)      Gurupangajianepacang seneng yeningpara sisiane wikantur waged.Napitegesnyane wikan lan waged?

9)      Napikawigunan kawikanan miwahkawagedaneI Manusa ringkahuripannyane?

10)  Tut Wuri Handayanitegesnyane?Panyawisannyane :

1) ..........................................................................................................................................

2) ..........................................................................................................................................

3) ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

4) ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

5) ..........................................................................................................................................

6) ..........................................................................................................................................

7) ..........................................................................................................................................

8) ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

9) ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

10)..........................................................................................................................................


2.      PARIBASA BALI

 

Standar Kompetensi

 

Mampumenyampaikanide,perasaan,ataukeinginankepadaoranglaindenganungkapanbahasa Bali yangpariatif

 

Komptensi Dasar

 

Menggunakan ParibasaBali dalam Berbicara

 

Indikator

 

·         Memahami berbagai ungkapan paribasa Bali

·         Memahami makna paribasa Bali

·         Menirukanpenggunaanparibasa Bali dalam berbicara

·         Berbicara lisan dengan variasi paribasa Bali

 

 

 

 

 

 

A. PamitegesParibasaBali

 

ParibasBalisanetalerkabaosbhasitaparibasa,pacaknyanengranjingsajeroningkasusastraanBaliTutur.SanekawastaninparibasaBaliinggihpunikarerasmenbasapinakapanglengutrikalamabebaosanutawimagegonjakan,kaanggenpirantingamedalangdagingpikayunan,nganggenpaimbangankahananparipolajjadmaringkahananparipolahbarangutawi buron, , mawinanprasidangawetuang pakayun seneng, jengah, duka,utawieling.

BapakKetutGinarsamaosangnganggenmurdaParibasaBalisanekamedalangantukBalaiPenelitianBahasaSingaraja,dukwarsa1984:85,BapakNengahTinggennganggenmurdaAnekaRupaParibasaBali,sanekamedalangantukPercetakanRhikaDewataSingaraja.

Majalarankawentenancakepansanekabaosringajeng,prasidakacutetangmungguingrauhmangkinkawentenanparibasaBalinekapahdadosnembelas,inggihpunika:(1)sesonggan,(2)sesenggakan,(3)sesawangan,(4)pepindan,(5)sesimbing,(6)sloka,(7)

cecimpedan,(8)raosngempelin,(9)wewangsalan,(10)peparikan,(11)bebladbadan,(12)

cecangkriman,(13) sesapan, (14)cecangkitan,(15) tetingkesan,miwah (16) sesawen.


B.SorohParibasa Bali

 

1)      Sesonggan

 

Sesongganwitsakingkruna“ungguh”,sanemategeslinggih,genah,tongos.Krunaungguhpolihpangiring–andadosungguhan,rarispolihpangantersa-dadossaungguanutawisonggan,rariskadwipurwaangdadossesonggan.Sesongganinggihpunikapalambangkahanan kalih polah jadma sane kaimbangangringkahananmiwah polahbarangutawi buron.

Umpami : Berag-beragan Gajahemasih ada mulukne.

 

a.       Artisujati : yadinasapunika beragGajahe,yeningtampahsinah kantun wentenmulukne.

b.      ArtiParibasa:setiwas-tiwasanakesanenaaninsugih,yadiastunmangkintiwasringakidike jantenkantun wenten druen ipune.

 

2)      Sesenggakan

 

Sesenggakanwitsakingkruna“senggak”,kadwipurwaangdadossesenggak,polihpangiring–andadossesenggakan.Sesenggakanpunikitalersakadipalambangutawisesimbingkahananutawipolahjadmasanekaimbangangringkahananpolahbarangmiwahkahananpolahburon.Binanipun ringsesonggan,yeningsesenggakannganggenpirantikrunakadi, buka, utawiluir.

Umpami : BukaBukite ejohin, katon rawit.

 

a.       Artisujati : Bukite johin sinahbecikutawingulanguninrupanyane.

b.      ArtiParibasa: Sakadijadmanesaneedohinpakantenanipun jegeg utawi bagussakewantenyeningtampekin ipun bocokutawi bodo.

 

3)      Seswawangan

 

Sesawanganpuniki wantahbebaosansanekaanggenpinakapangrumrum rikalaningmabaosan.Wentensanekaanggenngajum-ajum,talerwentenkaanggenmintoninutawinyadcad,mawinanSangsanekatibenbabaosanpacangsenengutawigedegmiwahjengah.Sesawangan puniki seringtaler nganggen krunakadi, buka, miwahluir.

Umpami : Kenyemnyanekadi juruh gula Jaka.

 

a.       Artisujati :Rasan Juruhgula jakaneyuakti manis.

b.      ArtiParibasa: sakadi jadma  sanekenyungnemanis tur nudut kayunSangsanengatonang.


4)      Pepindan

 

Pepindan puniki talerkabaos pangrum-rum sakadi sesawangan,sakewanten ringpepindanketahnganggen kruna-krunasanemadagingpanganteranusuara ny,m,n, miwahng.

Umpami : Mai Ia Nukeanyud.

 

a.       Artisujati :Tukeneyeningulungketukadesinahipun grapa-grepe nyujurtanah.

b.      ArtiParibasa:Sakadijadmasanekatibabayerauhkegenahsawitranenunastulung,ipun ngaptiangkapiolasan.

 

5)      Sesimbing

 

Sesimbingpunikimategessindiran.Biasanesesimbingpunikimawirasapedesmawinananakesanekenikasimbingjagiduka,jengah,utawisedih.Sesimbingseringnganggenpaimbanganpolah,kahanan,utawirupanjadma.Ringasapunapinetalernganggenbaossanenungkalik.

Umpami : Bedi pangorengane baangangeleb.

 

a.       Artisujati:Besanesampunringpangorenganemekecosturngelebtanpurunipunkagoreng.

b.      ArtiParibasa : wenten jadma sane matunangan suwe, pamuputne kalahinanganten.

 

6)      Sloka

 

Slokapunikamadagingbabaosanpaimba,sanematetueknuturinantukbaossanecutet,masaih ringsesenggakan,nangingringpangawitnyanemadagingangkepankrunabukaslokane, bukaslokangumine.

Umpami : BukaSlokane,Pancoranmatatakan batu.

 

a.       Artisujati:pancoransanematatakanbatusinahtoyanepacangmencarmuncratkesamping.

b.      ArtiParibasa:sakadianakesanemagenahringanaksugihturbares,mawinansatatabagia manah ipun.


7)      Cecimpedan

 

Cecimpedanpunikiwantahbabaosankaanggenmatebak-tebakan,patehkadisyairteka-tekiringbahasaIndonesia.Ungkuranpuniki,macecimpedanseringkalombaangsajeroningpidabdabnyastraBali.Sapasirajaakehancimpedanetansidakacawisantukmesehnyane,punikasanekaanggehangdadosjayanti(pemenang).Cecirencecimpedannganggenpitaken:Apa ke...,utawiPadikapa....

Umpami : Apa ke ngamah uli basang, meju uli tundun?

 

Cawisnyane : Panyerutan.

 

Padikapa anak cerikmaidcacing?

 

Cawisnyane : Jaum.

 

8)      Raos Ngempelin

 

Raosngempelinpunikikruna-krunasanedempet.Dadosipunkruna-krunasaneasikimaderbeteges kakalih, sane asikimadagingarti sejati, sanemalih asiki maarti ngintar.

Umpami : Edatimpuhinayehe di Gebehe.

 

Teges 1 : sampunangcampurinayehe di Gebehe.Tegas 2 : sampunangtegakinayehedi Gebehe.

9)      Wewangsalan

 

WewangsalanpatehringTamsilsajeroningbahasaIndonesia.Wewangsalankawangunantukangkepankrunakalihcarik,carikkaping1pinakagiing,carikkaping2pinakaisi,dagingutawi suksmanyane.

Umpami : Ada uga ada  sampi

 

Suksmanyane : Adalegaadatampi.

 

10)  Peparikan

 

PaparikanpatehringPantunsajeroningringbahasaIndonesia.Paparikan kawangunantuklengkarapetangcarik,carikkaping1lancarikkaping2pinakagiing,carikkaping3lan carik kaping4 pinakadagingutawi suksmanyane.

Umpami : Belahan Panebelahan Paso,Celebingkah di beten Biu

Suksmanyane : Adakene ada keto,

 

Gumi linggahajak liu.


11)  Bebladbadan

 

Bebladbadabmarupababaosanmawangunangkepankrunasanemadagingkrunatatironsahamapanganterma-.Wangunkrunapunikakabaosgiing,sanemaderbeartisujati,miwahartiparibasa.

Umpami : Makunyit di Alas

 

Artisujati : Temulawak

 

ArtiParibasa : Matemu utawi katemu.

 

12)  Cecangkriman

 

Wanguncecangkrimanpanjangsakadipupuhpucung.Cecangkrimanmaderbesuksmamatebak-tebakansakadimacecimpedan.Sajeroningngawedarpitakenyane,dadosnganggentembangpupuh pucung.

Umpami:Beraglandung,ngelahpanakcerikliu,memeneslelegang,panaknejejekmenek tuun, memenegelut gisiang.

Cawisnyane : Jan.

 

13)  Sesapan

 

Sesapanmawitsakingkrunalinggasapa,kadwipurwaangdadossesapalanpolihpangiring–ndadosnyanesesapan.SesapaninggihpunikanyapasajeroningringbahasaIndonesiamenyapa,nangingringBalidagingsesapanpunikiakehanmadagingtetueknunaskarahayuanmajengIdaSangHynagWidhiWasaataukepadamakhlukhaluslainnya,sajeroningringbahasaIndonesiamemanjatkan doa demi untuk keselamatan.

Ringsajeroningnguncarangsesapanpunikiketahutawiseringnganggenbasasanealus

(sopan).

 

Umpami:RatuBetharaBrahmatitiangnunaspasikepan,mangdarahayurarentitiangering margi.

Suksmanyan:Sangsanenyapapunikipacanglungamalancaransarengokanesanekarialit,ngalturnunaspasikepanmangdarahayu/selametringperantenanmajengringIdaBtharaBrahma tur nunasin/nyolekinokan ipune antuk adengsanekaambil saking rongpaone.


14)  Cecangkitan

 

Cecangkitanpuniki masaihring raos ngempelin, maderbeartingintar,kaanggenmagegonjakan, mauluk-ulukan utawikaanggenmelog-meloganak.

Umpami : Di Carikepadangesing dadi arit

 

Tegesnyane : - Nentenwenten Padange mauwah(berubah)dados arit.

 

-     Yeningpadangdicarikejanten tandados kaarit(disabit)

 

15)  Tetingkesan

 

Krunatetingkesanmawiwitsakingkrunatingkessanemaartosringkes(mengecil),kadwipurwaanglanpolihpangiring–andumadostetingkesan.Tetingkesaninggihpunikamatilesang raga(merendahkandiri), sajeroningringbahasaIndonesiakabaosmajas Litotes.

Umpami:Ngiringngarayunangdumun,kanggeangtanwentennapiwantahtasik-tasikkemanten.

 

Tegesnyane:Durungpastikanentenmaduweulamutawiwantahtasik(uyah/garam)kemanten daging ajengannyane,pamuputnyane dagingajenganyane akeh tur wenten ulambawi, ulam ayam,adeng,rawon,jangan, msl.

16)  Sesawen

 

Sesawenmawiwitsakingkrunalinggasawi,sanemartostandautawisimbul,kadwipurwaangdumadossesawiturpolihpangiring–andadosnyanesesawian.Kasandiangdumadossesawen.Tandapunikinyinahangsimbulsanekalambangangantukgambarutawibarang/bendalanmaduwesuksmanutawitatujonsajeroningkramaBali.Yadiastuntanmarupakruna-krunasesawenpunikimaduetatuekmajengsangsanengatonang.Sesawenpunikisakadirambu-rambulalulintasyadiastuntanwentenpolisisanewentenringgenahrambu-rambune.

Umpami : Masanglelakut ring tengahing carik ri kala padine sampun mabuah.

 

Tegesnyane:mangdatanwentenkedissanengusak-asikbuahpadine.(TinggenringBuku Paribasa Bali:1988)


C.Nyawis Pitaken

 

Indayangcawis pitaken ringsor puniki!

 

1)      IndayangbaosangsuksmanSesonggan ringsor puniki!

a.       Ngutangkandiknuduk jaum.

Suksmanyane : ...........................................................................................................

b.      Blakas mangan di pisaga.

Suksmanyane : ...........................................................................................................

c.       Abias pasih.

Suksmanyane : ...........................................................................................................

d.      Ngajainbebeknglangi.

Suksmanyane : ...........................................................................................................

e.       Lipingalihgegitik.

Suksmanyane : ...........................................................................................................

2)      IndayangbaosangsuksmanSesenggakan ringsorpuniki!

a.       Buka negen tambahebaatan kuri.

Suksmanyane : ...........................................................................................................

b.      Buka patapanambengane/lalange!

Suksmanyane : ...........................................................................................................

c.       Buka siape sambehin injin.

Suksmanyane : ...........................................................................................................

 

d.      Buka naar kacang, kulitne kakutang.

Suksmanyane : ...........................................................................................................

e.       Buka sendok sarenggarpu.

Suksmannyane : .........................................................................................................

3)      IndayanglanturangSesawangan ringsor puniki!

a.Sledetanegalak...........................................................................................................

b.   Bangkiangnerengkiang...............................................................................................

c.Alisne/rarikne..............................................................................................................

d.   Kulitnyane...................................................................................................................

e.Susunyangkih.............................................................................................................

4)      IndayangbaosangtegesPepindanringsor puniki!

a.Lengenlimanemapahbiu,.........................................................................................

b. BokNiSarinenapisjaka,..........................................................................................

c.AlisneNi Saraswatinyurarit, ....................................................................................

d. GigineSyahriningembangrijase,..............................................................................

e.Pamulunenyandat gading, ........................................................................................


5)      Indayangbaosangwirasan Sesimbingringsor puniki!

a.Buta tumben ngedat, ..................................................................................................

b.   Gagahsepeda, betek baan angin, ...............................................................................

c.Memehjegegne, pangkudakasalon Gek?...............................................................

d. Aduh miikne,parfum ape kaanggon De?..................................................................

e.Nah debemasuk, nyen kel ganti?.............................................................................

6)      IndayangbaosangtegesSloka ringsor puniki!

a.BukaSlokanelayahtanpatulang,..............................................................................

b.   BukaSlokanemakcuhmarepmenek,........................................................................

c.BukaSlokanesingadebangkemilihinsema,............................................................

d.   BukaSlokane kijalakunapembahyehe,....................................................................

e.Buka Slokanetusingadalemetelung, .......................................................................

7)      Indayangbaosangwirasan Cecimpedan ringsor puniki!

a.Apacekukkajengitin?................................................................................................

b. Apangamahacepok betek sai-sai?............................................................................

c.Apapanaknejejek,memenesleleganggelutgisiang?...............................................d. Apaulungmasuriakan?..............................................................................................

e.Apaanakcenikngemugetih?....................................................................................

8)      IndayangbaosangtegesRaosNgempelin ringsorpuniki!

a.Entonasidisukasinesindukdaar,.............................................................................

b.   Dijapalunganemangkin?..........................................................................................

c.Awaksubabajangnumanyonyo,...............................................................................

d. KakineIRudiajakDadongneNiLuhRaimapakpakanmadaar,..............................e.Ibitiangmlalikecarik,liugatibajang-bajange,.......................................................

9)      IndayanglanturangWewangsalan ringsor mangda makanten suksmanyane!

a.Sengaukagrobag,.......................................................................................................

b.   Celebingkahbetenbiu,...............................................................................................

c.Godohmawadahingka,..............................................................................................

d. Bajuanyarpotonganjangkung,..................................................................................

e.TiingAmpel bukune liu,.........................................................................................

10)  IndayangbaosangsuksmanPeparikanringsor puniki!

a.       Be curik mabasa manis

Bungkungpendoksedengditujuh,............................................................................

b.      Balangminyak balangmemedi

Balangkajomawadahlumur,.....................................................................................

c.       Gadang-gadangbuah bonine

Pici-picimawadahtapis,............................................................................................

d.      Kaden poh kuning-kuning

Buahmanaskomapelut,............................................................................................

e.       Nyenngelah padinegadang

Jalanjanitebas-tebasin,..............................................................................................


11)  NapiwirasanBebladbadan ringsor puniki?

a.Mawayanggadang,.....................................................................................................

b.   Madamardilangit,.....................................................................................................

c.Majoanpancing,.........................................................................................................

d.   Matapisjaka,..............................................................................................................

e.Matalinradio, .........................................................................................................

12)  Indayangtebak napicawisanCecangkrimanringsorpuniki!

a.       Dradat-drudut,bingah-binguhliwatinguh,nyumbilsisinpagehan,pedidisingdadingaranjing,nenecatur,nyamane subaditengah,...............................................

b.      Kakipucung,awakbuntermaretungtung,basangeanginan,asingpaekyatinjakin,uberkepung, i kaki incang-incangang, ......................................................................

c.       Baongpucung,ejittenggingpurus tirus, capile ngarempyak,asing cekukkajengitin,ceningbagus,banggimakucar-kaciran,...................................................

13)  Indyangnapi suksman Sesapan ringsor puniki!

a.DurusSang Hyangsaraswati, ....................................................................................

b. Mulih bayu, mulih bayu,...........................................................................................

c.       Cakup-cakupbalang, luungtiti luungpangancan, tumbuh gigibecat majalan, ........

d.      Dadong-dadongIkakijumah?,“Jumah”,nakngengkendijumah?,“nakgelem”,

bin 25 dina galungan,gelem-gelemngeed, ...............................................................

14)  Indayangbaosangwirasan Cecangkitan ringsor puniki!

a.Ape, nekolonganesingdadi geleknag, .....................................................................

b.   Iagelem entudnesingdadi jalananga, .......................................................................

c.ITarkaibitabrakan,limaajakbatisnemapalasan,....................................................

d.   Di GalunganeIangaeTum isi gagahpangenah, .......................................................

15)  Indayangnapi suksmanTetingkesan ringsor puniki!

a.Ceningnyanandengopak,Bapatusingmaangapa-apa,...........................................

b.      NgidihpelihBapa kapiningCening,Bapabeloganggon Ceningrerama, .................

c.       BliNyomanyening mlancarankaBuleleng ngirngsimpang kapondoktiange,.......

d.      Titiangnunasampuraantukpanyanggra langenahnyane, .........................................

16)  IndayangbaosangsorohingSesawen sane lianan,sane wentenring genahalit-alite!

a.....................................................................................................................................

b.   ....................................................................................................................................

c.....................................................................................................................................

d.   ....................................................................................................................................

e.....................................................................................................................................


ADIAYA IIINGAWACEN

 

1.      WACANA BERAKSARABALI

 

Standar Kompetensi

 

MampumembacadanmemahamiteksbacaansastraberhurufBalidenganteknikmembaca(lancar,cepat, memadai) secara intensif dan ektensif

 

Kompetensi Dasar

 

MembacaWacana Beraksara Bali

 

Indikator

 

·         Menemukan pengayaan kosa kata dan tata kalimat

·         Membaca lancar wacanaberaksara Bali

·         Mengucapkanlafal kata kalimatdengan jelas

·         Mengucapkankalimat-kalimat dengan intonasi yang tepat

·         Menemukan tata ejaan yang menyimpang dan mencatatnya

 

 

 

 

A. WacenanMahurufBali“KARMAPHALA”

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


 

 

 

 

 

 

 

 


B.Nyawis Pitaken

 

Saurinpitakene ringsorpuniki!

 

1)      Sapa sirasane kacritayangringwacanabaduur?

2)      Sapa sirasane ngentosinlinggih SangPancaPandawaringAstinapura?

3)      Indayangcarcasapasirakemantensane kabaos SangPanca Pandawa?

4)      Kija palungan SangPanca Pandawasasampun nyerahangkaratone?

5)      Dija genah SangPanca Pandawangelarangtapayogasamadi?

6)      Sapasira pesengan rabin SangPanca Pandawane?

7)      Sapasira sane pinih rihin seda?

8)      Sapunapikaiwanganyasa kertinDewiDropadine?

9)      Sapunapikocap kertin SangArjunane sakantun maurip?

10)  Sapa siraseda pinih untat?

 

 

 

Panyawisannyane :

 

1) ..........................................................................................................................................

2) ..........................................................................................................................................

3) ..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

4) ..........................................................................................................................................

5) ..........................................................................................................................................

6) ..........................................................................................................................................

7) ..........................................................................................................................................

8) ..........................................................................................................................................

9) ..........................................................................................................................................

10)..........................................................................................................................................


2.      WACANAPANGANTER BAOS

 

Standar Kompetensi

 

Mampumembaca dan memahami berbagai teks bacaan non sastra denganteknikmembaca(lancar,cepat, memadai) secara intensif dan efektifdengan huruf Latin.

 

Kompetensi Dasar

 

Membacakanteks pembawa acara (MC)bahasa Bali.

 

Indikator

 

·         Membaca teks pembawaacaradengan lafal yang baikdan benar

·         Mengekspresikanbacaantekspembawaacara dengan baik

·         Membacakanteks pembawa acarake depankelas

·         Mendiskusikan isi teksyang dibaca

·         Latiahn menjawabpertanyaanbacaanyang telahdibaca

 

 

 

 

A.NgwacenTeksPangenter Baos

 

Silih sinunggilkawagedansane kaulatiasajeroningmalajahin basa Baliinggih punikakawagedanmabebaosan.AkehkramaBaline ngrasayangmungguingmabebaosan antukbasaBalialus sajeroningpakraman meweh pisan. Punika mawinanngawityowana, iraga patuturati ringkawagedan puniki. MakasamiyowanaBaline patutnaenanmalajah mabaosaninggian mapidartautawingwacen bacaan basaBali tiosan minakadingwacen puisi, teksdrama,cerpen, novel, miwahsane lianan.

Ringpaplajahan puniki ngiringsarengsami malajah ngwacen teks panganterbaosutawipembawaacaramabasaBali.Wacen imbabasaBaliringsor puniki, rarismagilirankaajengkelasengwacen sahangabetangkadi angganingpanganterbaos ri kalaparikramapiodalanringprahyanaganutawi pura.


TeksPanganter BaosPiodalansaraswati

 

Inggih,matur sisip titiangringparapamedek sinamian.

 

TitiangnunasuratianIdadane, duaningparikramanepacangkakawitin.

 

OmSwastyastu,

 

RatuPrandasanedahatsuciangtitiang,BapakKepalaSekolahsanesinggihangtitiang,BapakIbuGurumiwahstafTataUsahaSekolahsanewangiangtitiang,talerparasametonsisia makasami sanetresna asihintitiang.

Makapurwaningatur,ngiringsinarenganngaturangrasapangayubagiamajengringIdaSangHyangWidhiWasa,duaningmalarapanpasuecanIdamawinaniragasarengsamisidamangguhkarahajengan.

DuaningIdaPerandasampunpuputngastawayang aturanwangidruenIdadanesinamian,ngiringmawirasariinajebossinambimiarsayangdharmawacanaindiktatwaPiodalanSaraswatisanepacangkawedarolihBapakIdabaguspawanasuta,S.Pd,M.Pd. Inggihmajeng ring Bapak, durusangtitiang!

------------------------------------------DharmaWacana --------------------------------------------

 

Idadaneparabhaktasanebangetkusumayangtitiang.AsapunikaiwawupaindikantatwaSaraswatisampunkawedarolihBapakIdaBagusPawanasuta,S.Pd,M.Pd.Mogi-mogisarisariningsastraAgamasanesampunkawedariwawu pacangwentenpikenohnyanerikalaningngupadikahuripansalanturnyane.Ngiringulengangpisanpikayunandruenengruruhkaweruhanmiwahkawagedangumanti pacangsatata prasida molih pakaryanan(gawe).

SanemangkinIdadanepacangiringtitiangngamiletinpidabdabpancasembah.Nangingsadurung nglanturngiringriinsinarenganmatrisandya.IndikTrisandyamiwahpancasembahpacangkatuntunantukJroMangkuKetutBudiasa.GalahsalanturnyanekaturringdaneJromangku,rarisang. Titiangsineb antuk paramasantih.

OmSantih Santih SantihOm.(Suwijadkk.Widia Sari XII 2012:90)

Tidak ada komentar:

Posting Komentar

TEMBANG PUPUH MACEPAT PSP 2024

  ·          Tembang Wajib Putri (Pupuh Semarandana)   Singgih Ratu Sang Hyang Widhi. Gung Aksama Iwang Tityang. Asung Paduka Manont...