Sabtu, 05 November 2022

MATERI SASTRA BALI PURWA DAN ANYAR


 


Kesusastraan Bali Purwa miwah Kesusastraan Bali Anyar ( Modern )

KESUSASTRAAN BALI

Kesusastraan mawit saking kruna Sastra sane mateges ajah-ajahan / ilmu pengetahuan. Polih pengater Su sane mateges becik utawi luwih, lan poih pengater lan pengiring (Ka-an) punika mateges nyihnayang kawentenan. Kasusastraan inggih punika kawentenan ajah-ajahan sane becik utawi luwih.

Puisi inggih punika kekawin sastra sane kaiket antuk uger-uger.
Prosa inggih punika kekawin sastra sane nenten kaiket antuk uger-uger.

Contoh Puisi Bali Purwa
-Sekar Rare
-Sekar Alit
-Sekar Madya
-Sekar Agung

Contoh Puisi Bali Anyar
-Bali olih Ngurah Yupa
-Basa Bali olih Suntari
-Galang Bulan olih K. Putra
-Mati Nguda olih Putu Sedana
-Idupe Nemu Sengsara olih Made Sanggra
-Jagi Surup Suryane olih Made Taro

Contoh Prosa Bali Purwa
-Satua-Satua ( sekadi: Bawang Teken Kesuna, Siap Selem, Pan Balang Tamak )
-Babad ( sekadi: Babad Dalem, Babad Pasek )
-Kanda
-Wiracarita ( sekadi: Mahabharata, Bharatayudha, Ramayana )

Contoh Prosa Bali Anyar
-Novel ( Malancaran Ka Sasak olih I Gede Srawana, Lan Jani olih I Made Wanda )
-Cerpen ( Togog olih I Made Sanggra )
-Drama ( Nang Kepod olih Ketut Aryana, Maboros olih Putu Gede Suata )

1. Kesustraan Bali Purwa
            Kesusastraan Bali Purwa punika yening rerehang pahannyane, kepah malih dados:

Kasusastraan Tembang
Kesusastraan sane marupa awi-awinan sane kawangun antu tembang ( puisi tradisional Bali, minakadinnyane marupa kakawin, kidung, geguritan, miwah gegending sane soang-soang karya sastra punika madrue uger-uger wangunnyane, sajaba gegendingan. )



-Sekar Rare / Gegendingan
            Biasane kaanggen nyirepang anak alit utawi ngapul-ngapulang anak alit yening ipun sedek ngambek muah kaangen ri sedek maplalian. Sekar Rare kapalih dados tiga: Gending Rare, Gending Janger, muah Gending Sangiang.

·        Gending Rare upami : juru pencar, jenggot uban, made cenik, mati delod pasih, miwah sane lianan.
·        Gending Jejangeran upami : putri ayu, siap sangkur, majejangeran, miwah sane lianan.
·        Gending Sangiang upami : puspa panganjali, kukus arum, suaran kembang, miwah sane lianan.

-Geguritan / Sekar Alit
            Madrue uger-uger sane kaiket antuk padalingsa. Pada teges ipun akeh kecap / wanda sane abaris. Lingsa teges ipun labuh aksara sane pinih untat. Muah akeh carik ring sajeroning apada. Tiosan ring geguritan taler wenten parikan. Parikan pateh sekadi geguritan taler ngangen pupuh, bedannyane:
Yening Parikan reripannyane madue bantang saking satua sane sampun wenten riinan utawi ngambil crita saking crita pawayangan, sakadi Parikan Arjuna Wiwaha, Tantri, Lubdaka, Parikan calonarang, Parikan Salia.

Tembang Macapat, taler kawastanin sekar alit, tembang alit, utawi tembang sinom pangkur. Tembang macapat akehnyane wenten dasa soroh makadi:
·        Pupuh Dangdang Gula.
·        Pupuh Sinom.
·        Pupuh Durma.
·        Pupuh Pangkur.
·        Pupuh Mijil.
·        Pupuh Semarandana.
·        Pupuh Pucung.
·        Pupuh Ginada.
·        Pupuh Ginanti.
·        Pupuh Maskumambang.

Tembang macapat punika sajeroning kasusastra prasida kaanggen ngwangun geguritan. Geguritan inggih punika kakawian utawi karangan sane kawangun antuk tembang macapat. Upami :
Geguritan Sampik Ingtai, ngangen tembang macapat campuran, olih Ida Ketut Sari.
Geguritan Jaya Prana, ngangen tembang macapat ginada kewanten, olih I Ketut Putra.
Geguritan Basur, ngangen tembang ginada kemanten, olih Ki Dalang Tangsub.
Geguritan Sucita miwah Subudi, ngangen tembang macapat campuran, olih Ida Bagus Ketut Jelantik.
Geguritan Tamtam, ngangen tembang macapat campuran, olih I Ketut Sangging.
Miwah sane lianan.

-Kidung / Sekar Madya
            Kawangun antuk kawitan, panawak, miwah panawa. Kidung mawint saking Jawi tur ngalantur nglimbak ring Bali, tur ngangen Basa Bali Tengahan / Jawa Tengahan.

Kidung utawi Tembang Tengahan utawi Sekar Madia, punika taler marupa kakawian utawi karangan sane kawangun antuk sekar madia makadi kidung Tantri, kidung Sri Tanjung, miwah sane lianan. Kidung punika yening tetesin malih wenten sane marupa :
Kidung sane ngangge tembang macapat. Basa sane kaanggen marupa basa tengahan sakewanten kawangun antuk tembang macapat makadi :
·        Kidung Ranggalawe.
·        Kidung Sri Tanjung.
·        Kidung Pamancangah Dalem.
·        Kidung Amad Muhamad.
·        Kidung Kaki Tua, miwah sane lianan.
·        Kidung sane nganggen kidung sujati makadi :
·        Malat.
·        Wargasari.
·        Alis-alis Ijo.
·        Tantri, miwah sane lianan.

-Kakawin / Sekar Ageng
            Kabanda antuk uger-uger guru, laghu, wreta, muah matra. Sane ngranjing Kakawin, sakadi Kakawin Sutasoma, Kakawin Ramayana, Kakawin Arjuna Wiwaha, Lubdaka , Bharatayudha, Nitisastra.

Kekawin utawi Tembang Gede utawi Sekar Agung utawi Wirama inggih punika kakawian utawi karangan sane kawangun antuk wirama makadi:
·        Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara.
·        Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu Panuluh.
·        Kekawin Arjuna Wiwaha olih Empu Kanwa.
·        Kekawin Sutasoma olih Empu Tantular.
·        Kekawin Siwaratri Kalpa olih Empu Tanakung.
·        Kekawin Semarandhana olih Empu Darmaja.
·        Kekawin Gatotkaca Sraya olih Empu Panuluh.
·        Kekawin Writtasancaya olih Empu Tanakung.
·        Kekawin Negarakethagama olih Empu Prapanca.
·        Kekawin Kresnayana olih Empu Triguna, miwah sane lianan.

Palawakya
Palawakya punika wantah karya sastra gancaran sane kawacen manut hreswa (bawak) lan dhirga (panjang) labuh suarannyane, sane maiketan ring tata titi ngwacen Basa Jawa Kuna, minakadi kasusastraan Parwa sane lumrah manut saking kasusastraan epik Mahabrata miwah kanda sane mawit saking Ramayana.

2. Kasusastraan Bali Anyar
            Wangun Kesusastraan Bali Anyar luire: Puisi, cerpen, novel, muah drama

-Puisi Bali Anyar
            Puisi Bali Anyar, kakawitin antuk kamedalang puisi sane mamurda “Basa Bali” pekaryan Sutari Pr. Sane Kunggahan ring majalah Medan tahun1959, sane kapikukuhang pinaka puisi Bali Anyar kapertama. Ring Sajeroning panglimbaknyane, unteng-unteng tetuek puisi Bali Anyar sayan-sayan maendahan manut aab lan panglimbak jagat Baline, pamekasipun pengaruh pariwisata ring Bali

-Cerpen Bali
            Cerpen utawi gancaran wantah awi-awian sane karipta ring aab jagate mangkin sane critannyane cutet, niru wangun cerpen ring sastra Indonesia. Lantang satuannyane kirang ring 10.000 tali kruna, tur nyritayang pariindikan apaos.

-Novel Miwah Drama Bali Anyar
            Sane Kabaos novel Inggih Punika crita sane panjang, nyritayang kahuripan tokoh-tokohnyane saking alit ngantos lingsir utawi padem. Karya sastra sane mawangun Novel Bali minakadi:
Nemu Karma antuk I Wayan Gobiah.
Melancaran Ka Sasak antuk I Gede Srawana.
Sayong antuk I Nyoman Manda (1999)
Awengi ring Hotel olih I G. P Bawa Samargantang (2004)

-Drama
            Karya sastra drama wantah madue wangun sane kabaos dialog utawi kabaosan sadu arep ring para tokoh critannyane. Karya sastra Bali Anyar sane mawangun drama luire :
Kirana (drama anak-anak) antuk I Nyoman Manda warsa 2004
Gusti Ayu Kulantir, antuk A. Wiyat S. Ardi warsa 1999
Nang Kepod, antuk Ketut Aryana, warsa 1940
Kobaran Apine, Ki Bayan Suling
Aduh Dewa Ratu, antuk Gede Darna warsa 1931
Phala Karma, antuk Putu Arya Semadi.

Ngwacen Puisi Bali Anyar
            Puisi Bali yening rerehang ring panglimbak kasusastraan Bali, ngranjing ring sajeroning kasusastraan Bali Anyar, sane kawentenannyane saking pengaruh kasusastraan modern sane embas ring kabudayaan Barat (Eropa).
Tiosan ring wangun puisi Bali tradisional sakadi kakawin miwah geguritan sane madrue uger-uger ngwacen tur ngripta manut pakemnyane puisi modern puniki wantah madrue uger-uger ngwacen kemanten, tur ring sajeroning ngripta daging nyane kapisaratang tur kadasarin antuk rasa saking sang sane ngripta manut wangun tema lan gaya basanyane ane bebas.
Indik uger-uger ring tatkala jagi ngwacen puisi modern prasida kasurat sakadi ring sor puniki!

Wirasa. Inggih punika pidabdab narka utawi nafsir indik daging utawi tetuek suksman puisine. Riantukan ring sajeroning awi-awian puisi modern wirasan utawi suksmannyane pada matiosan nganutin pikardin sang sane ngripta puisisne, minakadinnyane:
Wenten sane madaging indik kalulutan
Wenten sane madaging indik kasinatrian
Wenten sane madaging kritik social
Wenten sane madaging kasengsaran
Wenten sane madaging indik kaasrian miwah sane tiosan.

Wirama utawi olah vocal. Inggih punika ring sajeroning ngwacen puisi patut sang sane jagi ngawcen punika nelebang dumun antuk minayang suara nengen, suara ardhasuara, suara cendek utawi suara lantang tur ring sajeroning ngwacen sawyakti mangdane tatas kapireng olih sang sane manonton.
Semita utawi exspresi. Inggih punika ri kala ngwacen puisi semu utawi tata wedana patut kanutang majeng ring watak utawi suksman daging puisi sane kawacen.
Wiraga utawi olah tubuh. Inggih punika gaya utawi gerakan tubuh patut kanutang taler ring kawentenan semaitane, antuk pidabdab sakadi: mamargi, malinggih, matimpuh, miwah sane tiosan, mangda sida kapanggihan lengut, pangus miwah nglangenin ri kala ngwacen.
Wates lengkara. Inggih punika sajeroning ngwacen puisi, mangdane sang sane ngwacen sumeken tatas majeng ring tetuek bebaosan miwah unteng pikayun sane wenten ring puisine, ring dija sepatutnyane matanjekan utawi mararian taler ring dija patut nyane ngwacen gelis, riantukan saking piteges wates lengkarane punika sang sane ngwacen sida sada alon mangsegan angkihan. Ring sor puniki wenten conto-conto puisi Bali, sane marupa awi-awian kawi sastra sajeroning kasusastraan Bali Anyar

 

DAFTAR PUSTAKA:

-BERBAGAI SUMBER PADA BUKU DAN INTERNET

Tidak ada komentar:

Posting Komentar

TEMBANG PUPUH MACEPAT PSP 2024

  ·          Tembang Wajib Putri (Pupuh Semarandana)   Singgih Ratu Sang Hyang Widhi. Gung Aksama Iwang Tityang. Asung Paduka Manont...