Kamis, 27 Oktober 2022

MODUL BAHASA BALI

 


 

WIDYA MANDARA 1

widêmxÒr,1,

 

MODUL BAHASA BALI SMA/SMK X

Nama                                       : ...........................................................

Nis                                           : ...........................................................

Kelas/KompetensiKeahlian      : ...........................................................


PURWAKA

 

OmSwastyastu,

 

Malarapan sangkaning asungkertha waranugraha Sang Hyang Parama Kawi, prasida titian muputang cakepan LKS puniki, sane madue tatujon wantah kaanggen nuntun miwah nyangkepin pustaka-pustaka basa Bali sane sampun  wenten miwah sampun nglimbak ring jagate. Cakepan puniki wantah titian anggen ring sajeroning wawidangan sekolah SMKN Bali Mandara.

Santukan kawentenan cakepan LKS puniki, malarapan antuk ngipil-ngipil saha nganggit saking makudang-kudang cakepan basa lan sastra Bali, utamanipun saking cakepan Widia Sari, Sekar Mahanten, Sor Singgih Basa Bali, Tata Basa Bali Ringkes, Celah-celah Kunci Pasang Aksara BAli, Pedoman Pasang Aksara Bali, Pedoman Pasang Aksara Bali, Apresiasi Sastra Bali, Celah-celah Kunci Pasang Aksara Bali, miwah Subhasitha, sampun janten kari akeh kakirangannyane. Duaning asapunika makakirang langkung titian nunas agung sinampura.

Cakepan LKS puniki kakaryanin marupa materi lan pitaken-pitaken sane kaanutang ring Kurikulum 2006/KTSP (Kurikulum Tingkat Satuan Pendidikan), mangda prasida kaanggen sarana ring sajeroning nuntun palajahan miwah ngicenin palajahan basa lan sastra Bali.

Pangaptin lan pinunas titiange mogi-mogi cakepan LKS puniki wenten pikenohnyane, saha mangda sueca ledang Ida dane para widagda, para wibuhing basa lan sastra Bali ngicen titian sasuluh, mawastu cakepan puniki prasida paripurna.

Om Santih Santih Santih Om.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

DAGING CAKEPAN

 

 

PURWAKA.......................................................................................................................      i

ADIAYA I MIRENGANG...............................................................................................      1

1.      ANGGAH-UNGGUHING BASA BALI...............................................................      1

2.      AKSARA BALI.....................................................................................................      7

3.      BERITA MABASA BALI.....................................................................................      17

ADIAYA II MAWICARA................................................................................................      21

1.      DIALOG DRAMA GONG....................................................................................      21

2.      PIDARTA MABASA BALI..................................................................................      24

ADIAYA III NGWACEN................................................................................................      29

1.      WACENAN MAHURUF BALI (ARJUNA WIWAHA)......................................      29

2.      BABAOSAN UGRAWAKIA................................................................................      32

ADIAYA IV NYURAT.....................................................................................................      35

1.      EJAAN BALI LATIN............................................................................................      35

2.      PASANG AKSARA BALI....................................................................................      43

DAFTAR PUSTAKA.......................................................................................................

 


ADIAYA I

MIRENGANG

1. ANGGAH-UNGGUHING BASA

 

Standar Kompetensi

 

Mampumemahamidanmenanggapiteori berbicara basa Bali (anggah-ungguhing basa Bali)

 

Kompetensi dasar

 

Teori Berbicara Bahasa Bali Halus

 

Indikator

 

·         Mendengarkan penjelasan Wirasan Kruna Basa Bali

·         Memahami Wirasan Kruna Basa Bali

·         Menyebutkan Anggah-ungguh Kruna Basa Bali

·         Menjawab pertanyaan tentang Anggah-ungguh Kruna Basa Bali

 

=================================================================

 

A.  Pamabah  

Basa Bali sinalih tunggil basa daerahe ring Indonesia sane madue wangun masor singgih. Mangkin, sor singgih basa Baline kabaos anggah-ungguhing basa Bali.

Kawentenan anggah-ungguhing basa sajeroning basa Bali ketah kabaos sangkaning wenten pabinayan linggih (perbedaan status sosial), inggian wenten palapisan masyarakat Bali purwa (tradisional) miwah masyarakat Bali anyar (modern).

Palapisan masyarakat Bali purwa (tradisional) metu saking pamijilan (keturunan), Sangkaning pamijilan, wenten Tri Wangsa miwah Wangsa Jaba. Sane kabaos Tri Wangsa, tetiga wangsane pinaka Sang singgih, minakadi : Brahmana, Ksatria, Wesia. Sane kabaos Wangsa Jaba (sang sor) wantah sameton Baline sane mawit saking Sudra Wangsa.

Salanturnyane sajeroning palapisan masyarakat Bali Anyar (modern) wenten Sang singgih sane kabaos prakangge utawi prayayi minakadi Sang maraga Guru Wisesa (pejabat), majikan, direktur, manajer, rector, dosen, guru, bendesa, sulinggih, miwah sane lianan. Sane kabaos Sang sor inggih punika anake sane madue linggih soran ring prakangge I wawu minakadi : tukang sapu, sopir, pegawai buruh, para sisya, para maha sisya, parekan, panyeroan (pembantu), miwah sane lianan.

Malarapan kawentenan pabinayan linggih punika raris metu tata karma mabaosan sane waluyane sampun pinaka uger-uger sajeroning mabaos Bali, saha sampun mamargi saking nguni pisan kantos mangklin. Tata karma mababaosan punika sakdi ring sor :

1)      Wangsa Jaba ri kala mabaos ring Tri Wangsa kapatutang nganggen basa alus.

Umpami : I Made                    à ring Ida Bagus                    à matur alus.

                 I Dolar                    à ring Gusti Patih                  à matur alus.

2)      Tri Wangsa ri kala mabaos ring Wangsa Jaba kangkat mabaos andap/madia (mabasa biasa, nenten alus).

Umpami : Raja Tua                 à ring Dadap/Kiul                 à mabaos andap.

Ida Bagus                    à ring I Made                        à mabaos andap.

3)      Para Pegawai utawi jadmane sane linggihnyane soran, ri kala mabaos ring prakangge utawi prayayi patut mabaos alus.

Umpami : Sopir                      à ring Rektor                         à matur alus.

                 Pegawai                  à ring Camat                         à matur alus.

4)      Prakangge ri kala mabaos ring Sang sor kangkat mabaos andap (basa biasa).

Umpami : Direktur                 à ring Tukang sapu               à mabaos andap.

 Majikan                      à ring Buruh                          à mabaos andap.      

 

B. Anggah-ungguhing Kruna Basa Bali

Malarapan antuk kawentenan linggih karma Baline sane matios-tiosan kadi kabaos ring ajeng mawinan kruna-kruna basa Baline maderbe wirasa sane matios-tiosan. Manut wirasannyane, kruna-kruna basa Baline kapalih dados pitung soroh, inggih punika : (1) kruna alus mider, (2) kruna alus madia, (3) kruna alus singgih, (4) kruna alus sor, (5) kruna andap, miwah (7) kruna kasar.

 

1.      Kruna Alus Mider (Ami)

Kruna Alus Mider inggih punika kruna-kruna alus sane rasa basanyane madue wiguna kakalih, dados kaanggen nyinggihang Sang singgih, miwah kaanggen ngasorang Sang sor. Tiosan ring punika kruna alus mider taler maderbe wangun andap.

Ring sor katurang lengkara kanggen imba nyantenang Kruna Alus Mider.

a)      Ida Peranda sampun rauh saking Jawi.

b)      Adin titiange sampun rauh saking Jawi.

c)      Ia suba teka uli Jawa. (andap)

Sajeroning tatiga lengkara ring ajeng (lengkara a,b, c) makanten pisan wenten papat kruna sane maderbe wirasan Alus Mider inggih punika :

-          Kruna sampun

-          Kruna rauh

-          Kruna saking

-          Kruna Jawi

Conto tiosan :

Kruna Andap                                                                        Kruna Alus Mider

-          Nawang                                                                       - uning

-          Engsap                                                                        - lali

-          Inget                                                                            - eling

-          Sanget                                                                         - banget

-          Ngadep                                                                       - ngadol

-          Tusing                                                                         - nenten

-          Ada                                                                             - wenten

-          Gede                                                                           - ageng, msl.

 

 

 

2.      Kruna Alus Madia (Ama)

Kruna Alus Madia inggih punika kruna-kruna basa Alus sane rasa basanyane magenah ring pantaraning Alus singgih (Asi) miwah Alus sor (Aso). Kruna Alus Madia puniki makanten pinka variasi kruna alus tiosan. Tiosan ring puniki, wenten kruna-kruna rasa basannyane alus madia, alus sane manengah, utawi kirang becik yening anggen mabebaosan sane alus.

Conto Kruna Alus Madia :

            Kruna Andap                        Kruna Alus Madia                            Kruna Alus Mider

-          ene, ento                      - niki, nika                                           - puniki, punika

-          suba                             - ampun                                               - sampun

-          iang                             - tiang                                                  - titian

-          nah                              - nggih                                                 - inggih

-          keto                             - kenten                                               - sapunika

-          tusing                          - ten                                                     - nenten

-          dini, ditu                     - driki, drika                                        - iriki, irika.

 

3.      Kruna Alus Singgih (Asi)

Kruna Alus sane kaanggen nyinggihang Sang singgih kawastanin Kruna Alus Singgih.Kruna Alus Singgih puniki pinaka panegep Kruna Alus Mider, santukan Kruna Alus Singgih nenten maderbe wangun Alus Mider. Ring kamus anggah-ungguhing basa Bali sampun kaunggahang kruna-kruna basa Baline sane maderbe wangun Asi miwah Aso.

Conto Kruna Alus Singgih :

            Kruna Andap                        Kruna Alus Singgih                          Kruna Alus Sor

-          Mati                             - seda,                                                  - padem

-          Beling                          - mobot                                                - abot

-          Ia                                 - ida, dane                                           - ipun

-          Nepukin                      - manggihin                                         - ngantenang

-          Madan                         - mapesengan                                      - mawasta

-          Padidian                      - ngraga                                               - newek

-          Pules                            - makolem                                           - sirep

-          Panak                          - oka, putra                                          - pianak

-          Madaar                        - ngrayunang                                       - nuna, ngajeng

-          Meju                            - makoratan                                         - makebotan

-          Ngenceh                      - mawarih                                            - mabanyuh.

 

4.      Kruna Alus Sor (Aso)

Kruna Alus Sor inggih punika kruna-kruna basa Baline sane mawirasa alus, kanggen ngasorang raga utawi anake tiosan sane linggihnyane sor utawi andap.

Conto Kruna Alus Sor :

            Kruna Andap                        Kruna Alus Sor                                 Kruna Alus Singgih

-          Mati                             - padem                                               - seda, mantuk, lebar

-          Ngenceh                      - mabanyuh                                         - mawarih

-          Ningeh                        - mirage                                               - miring

-          Keneh                          - manah                                               - pikayun

-          Ngomong                    - mapajar, matur                                  - mabaos

-          Ngemaang                   - ngwehein                                          - ngicen

-          Gelem                          - sinengkaon                                        - sungkan

-          Ngaba                          - muat                                                  - makta

-          Baan                            - antuk                                                 - olih

-          Awak                          - dewek                                               - angga

-          Meju                            - makebotan                                        - makoratan.

 

5.      Kruna Mider

Wirasan Kruna Mider yening imbangang ring wirasan Kruna Alus Mider sering ngawetuang pikayunan sane bingung, duaning inggian Kruna Mider miwah Alus Mider pacang dados kanggen nyinggihang Sang sane patut kasinggihang taler dados kanggen ngasorang sang sane patut sorang.Pabinannyane, Kruna Alus Mider pastika maderbe wangun andap, Kruna Mider nenten maderbe wangun andap utawi wangun sane tiosan.

Dadosnyane, Kruna Mider inggih punika kruna-kruna basa Baline sane maderbe wangun wantah asiki, nenten maderbe wangun alus, taler neneten maderbe wange tiosan, mawinan dados mideran/mailehan sajeroning mabaosan.

Conto Kruna Mider :

-          Kija                                                     - tembok

-          Nyongkok                                           - clana

-          Spidol                                                  - radio

-          Bunter                                                 - gilik

-          Sendeh                                                - galak

-          Sepatu                                                 - pulpen, msl.

 

6.      Kruna Andap

Duke riin, Kruna Andap puniki kawastanin kruna lepas hormat utawi Kruna Kapara, inggih punika kruna-kruna sane rasa basanyane andap (endep), nenten alus miwah nenten kasar. Kruna-kruna puniki kanggen mabaos antuk anake sane sesamen wangsa, sasamen linggih utawi Asng singgih ring Sang sor. Manut J. Kersten, S.V.D. kanggen mabaos antuk golongan atas ring golongan bawah. Kruna Andap matiosan ring Kruna Mider. Yening Kruna Mider nenten maderbe wangun tiosan, Kruna Andap maderbe wangun alus.

Conto Kruna Andap :

-          suba                                                     - teka

-          mara                                                    - aba

-          dingeh                                                 - ngenceh

-          ngigel                                                  - madaar

-          panak                                                   - alih

-          eda                                                      - beli

-          meme                                                   - bapa

-          mai                                                      - malali

-          bangun                                                - pules, msl.

 

 

7.      Kruna Kasar

Kruna KAsar inggih punika kruna-kruna basa Baline sane rasa basannyane kaon, saha ketah kanggen mabaos ri kalaning brangti, ri kalaning marebat utawi mamisuh.

Conto Kruna Kasar :

            Kruna Andap                                                                                    Kruna Kasar

-          Mati                                                                                         - Bangka

-          Madaar                                                                                    - ngamah, nidik,

-          Icing                                                                                        - ake

-          Cai/nyai                                                                                   - iba

-          Munyi                                                                                      - peta

-          Pules                                                                                        - medem, memelud.

 

C. Nyawis Pitaken

 

Inadayang cawis pitakene ring sor puniki!

1.      Napi sane mawinan kantos mangkin wenten anggah-ungguhing basa ring Bali?

2.      Yening ring sakolahan sapa sira sane kasengguh Sang singgih?

3.      Yening ring kantor Prebekel sira sane kasengguh Sang singgih?

4.      Wangsa Jaba ri kala mabaosan sareng Tri Wangsa patut nganggen basa napi?

5.      Para Sisyane ri kala mabaosan sareng para gurune patut nganggen basa napi?

6.      Para parekan utawi panyeroan ri kala mabaosan sareng Putri Raja patut nganggen basa napi?

7.      Pak Gubernur ri kala rauh ka Sekolah mabaosan sareng para sisya nganggen basa napi?

8.      Manut wirasan kruna, kruna basa Baline kapalih dados kudang soroh?

9.      Indayang surat patpat kruna sane mawirasa Alus Mider!

10.  Indayang surat patpat kruna sane mawirasa Alus Madia!


Penyawisannyane :

 

1. ............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

2. ............................................................................................................................................

3. ............................................................................................................................................

4. ............................................................................................................................................

5. ............................................................................................................................................

6. ............................................................................................................................................

7. ............................................................................................................................................

8. ............................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

9. ............................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

10.............................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

 

D. Negepin Wangun Alus Kruna

 

Jangkepin wangun alus kruna-kruna ring sor!

 

            Andap                                    Alus Singgih                                       Alus Sor

 

1) Aba                                                 ………………...                                 …………………

 

2) Adan                                               ………………..                                  …………………

 

3) Alih                                                 ………………..                                  …………………

 

4) Baang                                              ………………..                                  …………………

 

5) Dingeh                                            ………………..                                  …………………

 

6) Madaar                                            ………………..                                  …………………

 

7) Gelem                                             ……………….                                   ………………....

 

8) Ia                                                     ………………..                                  …………………

 

9) Mati                                                ………………..                                  …………………

 

10) Panak                                            …………………                                …………………


2. AKSARA BALI

 

Standar Kompetensi

 

Mampumengungkapkan buah pikiran, pendapat, gagasan, anggapan, dan perasaan dalam berbagai bentuk wacana lisan non sastra.

 

Kompetensi Dasar

 

Menyimak materi pelajaran tentang Aksara Bali

 

Indikator

 

·         Menyampaikan sejarah Aksara Bali

·         Menyebutkan soroh/jenis Aksara Bali

·         Menyebutkan uger-uger pasang Aksara Bali

 

 

 

 

A. Sejarah Aksara Bali 

 

malajahin basa Bali ketah karasayang meweh antuk para sisyane, duaning nganggen kalih huruf, inggih punika huruf Latin miwah Aksara Bali. Sasuratan nganggen Aksara Bali punika sane sering ngawinang jejeh para sisyane.Yadiastun asapunika, duaning Aksara Baline pinaka warisan budaya sane kabaos adhiluhung tur patut karajegang, para sisyane patut mautsaha saha oneng malajahin aksarane punika.

Aksara Baline mawiwit saking India, sane ngranjing ka Indonesia miwah ka Bali nyarengin pangaruh kabudayaan Hindune. Manut buku Pedoman Pasang Aksara Bali sane kamedalang antuk Dinas Kabudayaan Provinsi Bali warsa 2002, aksra sane pinih kuna ring India mawasta Aksara Karosti. Salanturnyane, aksara Karosti nedunang Aksara Brahmi.

Panglimbak salanturnyane, ring India Utara wenten Aksara Dewanegari sane kanggen nyuratang basa Sansekerta, ring India Selatan wenten Aksara Pallawa sane kanggen nyuratang basa Pallawa.

Aksara Dewanegari miwah Pallawa punika sane nglimbak ka Indonesia. Pinaka china panglimbaknyane ring Indonesia, kapertama kakeniang ring Kutai (Kalimantan Timur) sajeroning yupa sane masurat Aksara Dewanegari. Ring Bal, kakeniang stupa-stupa alit ring Pura Panataran Sasih (Pejeng), sane masurat Aksara Pradewanegari utawi Siddhamatrka. Ring Blanjong Sanur kakeniang tugu peringatan Sri Kesari Warmadewa sane masurat kalih aksara, inggih punika Aksara Dewanegari lan Aksara Bali kuna.

Salanturnyane ring Bali, nglimbak taler Aksara Pallawa miwah Aksara Semi Pallawa. Aksara Semi Pallawa puniki raris nedunang Aksara Kediri Kwadrat.Saking Aksara Kediri Kwadrat puniki raris tedun Aksara Jawi miwah Aksara Bali. Sane sampun akeh ngamolihang pauahan manados Aksara Bali sakadi mangkin saha sampun karanjingang ring program Bali Simbar.

 

 

 

 

 

 

B. Sorohing Aksara Bali

 

1.      Aksara Wreastra

Aksara Baline sane lumrah kaajahin alit-alite saking SD rauh ring SLTA miwah paguruan tinggi akehnyane 18 (pelukutus) wiji, sane ketah kabaos abjad Aksara Bali. Abjad Aksara Bali punika sane sujatine mawasta Aksara Wreastra, inggih punika Aksara Baline sane kanggen nyuratang basa Bali lumrah.Tegesnyane, yening pacang nyurat basa Bali sane lumrah, sane nenten madaging campuhan basa Kawi miwah Sansekerta, pacang prasida kasurat antuk abjad sane pelekutus punika.

Umpami yening nyurat lengkara :

1)      I Meme mablanja ka Peken.

høememmbÞzékp)k)n/.

2)      Titiang nenten maderbe jinah.

tøtê* ennÓ)md$ebjøn;.

                Ring sor puniki pacang kaunggahang mungguing sane ngranjing ring sorohing Aksara Wreastra inggih punika abjad Aksara Baline kadi ring sor punika :

                hÀ, nÃ,cÇ,rÎ,kÐ,dÑ,tÓ,suæ,wÙ,lÞ,mß,

                                                                 gá,bã,\å,pæ,jé,yê,zñ.

a)      Aksara Suara

Aksara suarane pateh ring vocal sajeroning bahasa Indonesia. Vocal aksara Baline wenten kalih soroh, inggih punika :

1)      Vocal asli sane karanjingang ring aksar Swalalita, sane kanggen nyuratang basa Kawi lan Sansekerta.

Aksaranyane :Á, ÷,ú,6,O.

Wastanyane : Akara, Ikara, Ukara, Ekara, lan Okara.

2)      Vokal saking Wisarga, sane kanggen nyuratang basa Bali Lumrah.

Aksaranyane :h,hø,hu,eh,eho,h).

Wastanyane : a, i, u, é,o,e.

 

b)     Aksara Ardasuara

Aksara Ardasuara mateges aksara setengah suara. Wenten patpat aksara Baline sane kabaos aksara Ardasuara, inggih punika :

·         Ya       = y,

·         La        = l,

·         Wa       = w,

·         Ra        =  r,

Kabaos setengah suara, duaning Aksara Ardasuarane puniki madue wiguna kakalih.

Yening kasurat majajar ipun pinka Wianjana, yening kasurat magantung ipun pateh sakadi suara (vocal).

Conto kasurat majajar  pinaka Wianjana :

·         Sangsaya         = s\uæy,

·         Wibhawa         = wivw,

·         Sengkala          = s)\Ðl,

·         Anggara          = Á\ár,

 

Conto kasurat magantung pinaka Suara (vocal) :

·         Tabya             = tbê,

·         Satwa            = stÙ,

·         Sukla             = sukÞ,

·         Candra           = cnÑË,

 

c)      Aksara Wianjana

Aksara Wianjana pateh sakadi konsonan sajeroning bahasa Indonesia.Sapatutnyae Aksara Wianjana kasurat nganggen adeg-adeg mawinan ipun masuara nengen.

Umpami :

·         n/,    = en.

·         k/,  = ek.

·         b/,  = eb, msl.

Aksara Wianjana kapalih dados limang soroh kadi ring sor puniki.

1)      Warga Kantia            = ka, kha, ga, gha, nga, ha.

2)      Warga Talawia          = ca, cha, ja, jha, nya, ya, ça.

3)      Warga Murdania       = ta, dha, na,ra, sa.

4)      Warga Dantia            = ta, tha, da, na, la, sa.

5)      Warga Ostia              = pa, pha, ba, bha, ma,wa.

 

 

 

 

 

 

 

Warganing Aksara Bali sajangkepnyane, uratiang ring sor puniki!

 

No

Warga Aksara

Alpha prana

Maha prana

Alpha prana

Maha prana

Anu suara

Arda suara

Usma

wisarga

1

Kantia

k

¼

g

f

\

-

-

h

2

Talawia

c

È

j

ü

z

y

]

-

3

Murdania

`

~

a

A

x

r

[

-

4

Dantia

t

q

d

a

n

l

s

-

5

Ostia

p

8

b

v

m

w

-

-

 

d)     Aksara Anusuara

Aksara Anusuara inggih punika aksara sane kanggen mauwah aksara sane wenten ring pangawit kruna dumados nasal, anunasika utawi sengau. Aksara puniki taler mauwah kruna aran dumados kruna krya.

            Conto kruna sane polih Aksara Anusuara :

·         Sampat            = nyampat       àsmæt/,  = zmæt/,

·         Pakpak            = makpak        àpkæk/,       =mkæk/,

·         Tulis                = nulis             ànulis/,     =nulis/,

·         Gasgas             = ngasgas        àgsás/,      =\sás/,

 

Saking conto ba duur dadosnyane sane rumasuk Aksara Anusuara inggih punika :

·         Ny       = z,

·         M         = m,

·         N         = n,

·         Ng       = \,

 

 

 

 

 

2.      Aksara Swalalita

Aksara Swalalita inggih punika Aksara Baline sane kanggen nyuratang basa Bali sane maweweh basa Kawi miwah basa Sansekerta.Sane ngranjing ring Aksara Swalalita makasami Aksara Wreastrane sane 18 (pelekutus), maweweh Aksara Baline sane ketah kabaos aksara wayah kadi puniki.

·         xÅ,     = narambat.

·         `Õ,    = talatik.

·         [×,  = sasapa.

·         f¥,    = ghagora.

·         8,     = phakapal.

·         aÒ,     = dhamadu.

·         qÊ,     = tatawa.

·         ]Ö,    = sasaga.

·         vä,     = bhakembang.

·         ü,    = jhajera (masuara Ai).

Dadosnyane, Aksara Swalalita wantah makasami warga Aksara Baline sane munggah ring ba duur.

            Conto sasuratan sane ngangge Aksara Swalalita :

1)      Karna        = k(x,

2)      Dharma     = a(m,

3)      Katah        = k`;,

4)      Artha         = h(q,

5)      Paksi          = pk×ø,

6)      Siwa          = ]øw,

7)      Gaghora    = gefor,

8)      Wibhawa   = wøvw,

9)      Phala         = 8l,

10)  Airsanya    = ü(snê,

3.      Aksara Wicaksana

Aksara Wicaksana taler kabaos aksara suci, duaning sering kanggen nyuratang saindik ajahan sane kabaos suci.Aksara Wicaksana puniki mawiwit saking aksara biasa sane ngamolihang pangangge aksara pinaka cihna suara minakadi ulu candra, ulu ricem, bisah, miwah sane lianan.

Conto Aksara Wicaksana :

1)      Eka Aksara                                    = ý.

2)      Dwi Aksara                                   = ö,Á;.

3)      Tri Aksara                                     = ö,û,½.

4)      Panca Brahma                               = s¸,b¸,t¸,ö,÷¸.

5)      Panca Aksara (panca tirta)            = n¸,m¸,]¸,w¸,y¸.

6)      Dasa Aksara                                  = s¸,b¸,t¸,ö,÷¸,n¸,m¸,]¸,w¸,y¸.

7)      Catur Dasaksara                            =ý, ö,û,½, s¸,b¸,t¸,ö,÷¸, n¸,m¸,]¸,w¸,y¸.

8)      Sad Dasaksara                               = ý, ö,Á;, ö,û,½, s¸,b¸,t¸,ö,÷¸, n¸,m¸,]¸,w¸,y¸.

 

4.      Aksara Modre

Aksara Modre inggih punika aksara kadiatmikan sane kanggen nyurat japa mantra, symbol-simbol, doa-doa, miwah usada utawi indik pangeweruhan sane kabaos gaib utawi sindik-indik kadiatmikan. Aksara Modre puniki kawangun antuk Aksara Wreastra miwah Swalalita saha kadagingin pangangge lan pralambang ngantos tan prasida kawacen utawi padem. Ri kala ngwacen patut ngrereh pamargi/titi sane kabaos Krakah Modre. Sane tiosan wenten taler mawasta Krakah Padma, miwah Krakah Modre Aji Griguh.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

            Conto Aksara Modre :

 

1.       = Pralambang Ida Sang Hyang Widhi Wasa

2.      = Pangurip-urip ring Candi Bentar Kiwa

3.           = Pralambang Dasa Bayu Aksara

 

 

C.Pangangge Aksara Bali

 

a)      Pangangge Suara

Pangangge suara inggih punika saluir pangangge aksara Baline sane kanggen nyuarayang akasara Wianjna.

 

1)      Sane ngwetuang suara cedek

 

....o,    = tedong, ngawetuang suara  “a”.

….i,         = ulu, ngawetuang suara “i’.

....u,          = suku, ngawetuang suara “u”.

e....,        = taleng. Ngawetuang suara “é”.

e….o,     = taleng-tedong, ngawetuang suara “o”.

)….,         = pepet, ngawetuang suara “e”.

2)      Sane ngwetuang suara panjang

 

….i,                     = ulusari, ngawetuang suara ī wit saking i + i = ī

….U,                     = sukuilut, ngawetuang suara ū wit saking u + u = ū

….E,                   = talengdetya, ngawetuang suara ē wit saking a + i = ē

….) o,               = pepet-tedong, ngawetuang suara ӧ wit saking e + a = ӧ

….E….o,            = talengdetya-tedong, ngawetuang suara o wit saking a + u = o

 

b)     Pangangge Ardasuara

Sane kabaos pangangge ardasuara wantah wangun gantunagn Aksara Ardasuara kadi ring sor :

 

….ê    = nania wit saking aksara ya

….Ù     = suku kembung wit saking aksara wa

….Þ     = gantungan la wit saking aksara gantungan la

….Π    = cakra wit saking aksara gantungan ra

 

c)      Pangangge Tengenan

 

Tengenna inggih punika Aksara Wianjana ring ungkurin kruna sane nenten kasambungin antuk suara, utawi Aksara Wianjana ring panguntat kruna.

            Conto kruna-kruna matengen, mapamuput antuk Wianjana  :

1)      Katak        = ktk/, madaging tengenan “k” (adeg-adeg)

2)      Kacang      = kc*, madaging tengenan “ng” utawi cecek

3)      Uyah         = huy;, madaging tengenan “h” utawi bisah

4)      Sekar         = s)k(, madaging tengenan “r” utawi surang

 

Malarapan conto ba duur, sane kabaos pangangge tengenan inggih punika :

 

….*,   = cecek, mawit saking aksara “ng”

….(,   = surang, mawit saking aksara “r”

….;,  = bisah, mawit saking aksara “h”

…./,  = adeg-adeg, kanggen ngamademang/negul aksara

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

D.Nyawis Pitaken

 

1.      Abjad Aksara Baline sane kanggen nyuratang basa bali lumrah kawastanin?

2.      Napi Aksara Swalalita punika?

3.      Indayang surat rupan aksara suara kanggen nyuratang basa Kawi miwah Sansekerta!

4.      Indayang surat patpat aksara Baline sane kabaos Aksara Ardasuara!

5.      Indayang carca papalihan pangangge aksara Baline!

6.      Indayang carca papalihan warga Aksara Baline!

7.      Indayang surat aksara Baline sane kabaos Aksara Anusuara!

8.      Indayang caraca pangangge aksara sane wenten ring luhuring aksara!

9.      Indayang carca lan surat pangangge tengenan!

10.  Indayang carca lan surat sane sering kabaos aksara wayah utawi aksara Swalalita!

Cawisan :

1. ...........................................................................................................................................

2. ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

3. ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

5. ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

6. ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

7. ..........................................................................................................................................

8. ..........................................................................................................................................

9. ..........................................................................................................................................

10.............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................


3. BERITA MABASA BALI

 

Standar Kompetensi

 

Mampumenyimak dan menanggapi wacana tertulis tentang berbagai bentuk karya non sastra Bali.

 

Kompetensi Dasar

 

Mampu memahami berita mabasa Bali

 

Indikator

 

·         Menyebutkan pengertian berita mabasa Bali

·         Menyebutkan jenis-jenis berita

·         Mendengarkan berita di radio, Tv, Koran

·         Mendiskusikan isi berita

 

 

 

 

 

A.Orti Bali 

           

 

Kawentenan orti ring sajeroning panglimbak aab jagat, sampun dahat karasa mabuat pisan, riantukan orti punika satmaka pangaweruhan prasida kapireng, kawacen olih sinamian yusa saking makudang-kudang sorohan piranti, utawi media sane sampun sayan nyanggihang ring panglimbak jagat teknologine mangkin. Yening rerehang ring artos kruna orti, gatra, warta, berita  mawit saking kruna pasang pageh saking pangaruh basa Sansekerta, saking kruna “ Vrit “sane madue piteges, kahanan/kajadian, saha yening selehin ring basa Inggris orti, gatra, warta, utawi beritapunika kabaos “Writ” sane mateges nyurat utawi nulis. Salanturnyane, yening selehin ring kamus besar bahasa Indonesia, kruna “Berita”pitegesnyane inggih punika laporan mengenai kejadian atau peristiwa yang hangat.Saking makudang-kudang pangertian orti punika, dadosnyane kapamitegesin indik orti, gatra, warta, utawi berita dados saluiring gatra sane kapireng, kawacen sane madue tatuek mangda Sang sane miragiangwikan ring indik dagingnyane.

        Ring sajeroning panglimbak jagate mangkin, sane sampun wenten ring abad 21, sampun ketah olih para janane kawastanin era teknologi. Yening cutetang ring panglimbak media informasi ri tepengane mangkin, nenten sakadi riinan sane sarwa sukil tur ngandelang pitutur/oral/lisan kemanten. Sane mangkin indik panglimbak informasine, sawiakti nenten karasa malih sukil ngrereh orti utawi warta sane kanggen informasi ring sajeroning nincapang kaweruhan, riantukan mangkin sinamian informasie sane marupa pendidikan, kesehatan, pertanian, agama, miwah sane siosan sampun sarwa elah tur dangan ngamolihang. Riantukan mangkin sampun sadia piranti sane marupa teknilogi modern saking media cetak miwah media elektronik, minakadine sane ngranjing pinaka piranti media cetak inggih punika sakadi : Koran, majalh, pamphlet, buku, miwah sane siosan, salanturnyane piranti teknologi sane marupa media elektronik sakadi : radio, televise, miwah internet.

        Orti puniki taler madue widang-widangnyane sane marupa sorohan sane kapalih dados tatiga inggih punika :

1)      Orti Langsung (straight news)

Inggih punika orti sane nujuin ring sajeroning paindikan (peristiwa) nguncangang jagat tur sane prasida nguratiang anak akeh utawi Sang sane ngwacen.

2)      Orti Ingan (soft news)

Orti sane nujuin ring sajeroning paindikan (peristiwa) sane kadasarin antuk lintangan ring unsur-unsur sane nyenengin ring kamanusan. Satiosan punika taler ortine punika taler kapalih dados makudang-kudang indik, sakadine ortine nganutin genah peristiwanyane, napike ring genah matutup napi mabukak.

3)      Orti Kisah (feature)

Orti utawi sasuratan sane prasida ngawetuang rasa sedih/sebet, seneng taler prasida ngwewehin indik kaweruhan.

      Ring sajeroning orti, wenten taler unsur-unsur orti sane prasida nyangkepin indik kawentenan daging orti punika, sane ketah kabaos 5 W, 1 H, luire :

a.       What inggih punika napi sane wenten ring sajeroning kawentenan/peristiwa ring gatra.

b.      When inggih punika ri kala napi kawentenan gatra punika.

c.       Who inggih punika sira Sang sane nyarengin ring sajeroning kawentenan gatra punika.

d.      Why inggih punika napi sane maawinang kawentenan gatra punika metu.

e.       Where inggih punika ring dija genah kawentenan gatra punika.

f.        How inggih punika asapunapi kawentenan gatra punika.

Saking sorohan unsur-unsur sane ngwangun orti punika, sinamian wantah tunggil tan prasida kapasahang sinalih tunggilnyane. Salanturnyane, maduluran antuk kamajuan teknologi punika orti basa Bali taler ngalimbak kapiragiang nyarengin pamargin teknologi punika. Daging orti punika prasida taler sampun kanggen sasuluh ring Sang sane mirage orti taler prasida ngicenin margi indik pakebeh ring jagate sane sampun mamargi tur ortine punika pastika pacang digelis prasida kapiragiang lan katampenin.

 

 

 

B. Orti Mabasa Bali ring Televisi

 

                sane mangkin ring sor puniki, indayang uratiang makudang-kudang conto orti sane kakawitin saking pamungkah atur, nglantur ka daging orti, tur kasinebin antuk pamuput orti. Taler kasinahang iriki ri tatkala ngwacen orti wenten sane kawastanin voice over pinaka panyeledi ri penyiar miwah stetmen sane marupa piteges daging orti sane kawacen mawali olih penyir, sakadi ring sor :

 

            OM SWASTYASTU//

 

PAMIARSA/ MATEMU MALIH SARENG TITIANG……. RING ORTI BALI WENGINE MANGKIN/ RAHINA SOMA WAGE WUKU MEDANGSIA/ TANGGAL TIGANG DASA AGUSTUS WARSA KALIH TALI PAT//

 

MUNGGUING ORTI-ORTI SANE JAGI KATUR MINAKADI/ ACARA FORUM ORMAS/ LSM LAN PAMUCUK WARGA SAWEWENGKON KABUPATEN BADUNG/ MIWAH ORTI-ORTI SIOSAN// AINGGIH PAMIARSA/ SANE MANGKIN KAWITIN TITIANG ANTUK ORTI KAPERTAMA//

 

1)      …………………………………….PENYIAR……………………………….............

 

AMONGAN ORMAS/ LSM/ LAN PARA PAMUCUK WARGA DAHAT KABUATANG RI SAJERONING NYUKSESANG PEMBANGUNAN// INDIK PUNIKA KASINAHANG RING ACARA PANGAWIT FORUM ORMAS/ LSM LAN PAMUCUK WARGA SAWEWENGKON KABUPATEN BADUNG/ RING DENPASAR/ I NUNI SEMENG//

 

            ……………………………………VOICE OVER…………………………………...

 

MANUT MANGGALA PRAWANTAKA/ SUTA GUNA/ FORUM ORMAS/ LSM LAN PARA PAMUCUK WARGA PUNIKI DAHAT KABUATANG RI SAJERONING NINCAPANG PAIKETAN PANTARANING PEMERINTAH SARENG ORGANISASI KEMASYARAKATAN// SAKING PRAKANTI INUCAP KAAPTIANG PRASIDA MATEHANG VISI LAN MISI/ STRATEGI MIWAH PIDABDAB RING WARGA//

 

……………………………………STATMEN………………………………………

 

FORUM SANE KASARENGIN OLIH NEM DASA DIRI PAMILET PUNIKI KAMARGIANG SALAMI PITUNG RAHINA/ MAOSANG INDIK KABIJAKSANAAN POLITIK DALAM NEGERI/ UNDANG-UNDANG BIDANG POLITIK LAN PEMILU MIWAH KEBIJAKSANAAN PEMBANGUNAN DAERAH KABUPATEN BADUNG// BUPATI BADUNG SANE KAANGGANIN NOLIH ASISTEN DUA/ GUSTI NYOMAN PUTRA SARJANA RING GALAH PUNIKA MAOSANG/ ORGANISASI KEMASYARAKATAN LAN LSM DAHAT KABUATANG RI SAJERONING NGARDI PEMERINTAH SANE BERSIH LAN MAWIBAWA//

C.Pituduh

1.      Indayang malajah ngwacen orti ring sor, salanturnyane, gentosin ka basa Indonesia conto orti ring sor puniki!

a.       PELANTIKAN TIM PENGURUS PKK/ PENGUKUHAN LPM MIWAH KARANG TARUNA INDONESIA/ SAWEWENGKON DESA BLAHKIUH/ ABIAN SEMAL/ KAMRGIANG SORENE DIBI RING BALE BANJAR ULAPAN/ DESA BLAHKIUH// MANUT MANGGAL TIM PENGGERAK PKK KABUPATEN BADUNG/ IDA AYU MANIK OKA RATMADI/ PKK MADUE AMONGAN SANE UTAMA RI SAJERONING SARENG NGAMAJUANG BANGSA//

 

b.      PENGKAB KLUNGKUNG MAPREKANTI SARENG ROTARY CLUB BALI/ INUNI SEMENG NGICEN AYAH-AYAHAN SAJERONING KESEHATAN/ MAREP PARA ISTRI TANPA PRABEYA UTAWI GRATIS// AYAH-AYAHAN INUCAP INGGIH PUNIKA/ PANUREKSAAN PAPMEAR/ MANGDANE PRASIDA NAMBAKIN PARA ISTRINE SAKING PINYUNGKAN KANKER LEHER RAHIM//

 

2.      Indayang makaraya Video Berita Mabasa Bali!

 


ADIAYA II

MAWICARA

1.      DIALOG DRAMA GONG

 

Standar Kompetensi

 

Mampumenyampaikan ide, perasaan, atau keinginan kepada orang lain dengan bahasa Bali yang baik.

 

Kompetensi Dasar

 

Berbicara meniru dialog drama Gong

 

Indikator

 

·         Mendengarkan bacaan dialog drama gong berbahasa Bali

·         Memahami isi bacaan dialog drama gong

·         Menirukan bacaan dialog yang benar

·         Berbicara lisan memainkan seni peran drama gong.

 

 

A.     Dialog Drama Gong

Kawagedan mabaos Bali patut kalatih malarapan ngwacen utawi mirengang bebaosan sane patut. Akeh pamargi sane prasida katempuh mangda waged mabaos Bali. Silih sinunggilnyane antuk ngwacen saha ngojah tur mraktikang bebaosan tokoh-tokoh ring sasolahan drama.

Ngiring wacen dialog drama gong puniki, raris makarya kelompok manut akeh tokoh sane kapikayunin. Lanturang raris antuk ngapalang saha ngicenin wirasa miwah riraga mangda kadi anak main/nyolahang drama!

Guru utawi sinalih tunggil sisya ngicenin conto ngwacen dialog drama ring sor salanturnyane katinuutin malajah ngwacen olih para Sisyane.

 

TRESNA TAN MANDANG KASTA

01.  I Kelor                   : Ratu Dewagung Istri, sapasira ngiringang cokor Idewa?

02.  Putri Raja              : I Beli Made, timpal tiange, Paman.

03.  I Kelor                   : Oww….kenten?

04.  Patih Agung          : Ratu Dewagung Istri, sapasira puniki? Sira Wastan ipune?

05.  Putri Raja              : Ne tuah timpale gelahe Paman. Made Manik Lara adane.

06.  Patih Agung          : (sambil nuding Manik Lara) Ihh….Cai Manik Lara, sinah wong alas cai!? Tegakang iban caine! Di Puri ne. Nyen kadin cai?

07.  Manik Lara           : Inggih, nawegang, nunas ampura titian Ratu Dewa Agung.

08.  Patih Agung          : Ratu Dewa Agung petang Iba, sing kena baan cai jeneng jelema?!

09.  I Kelor                   : Ih Manik Lara, tingalin anake malu jenengne. Yen kene jenengne, Gusti Patih suba adane. Gusti Patih keto abete!

10.  Patih Agung          : Ih Lor….sda lumbar bungut caine mapete!

11.  I Kelor                   : Inggih ampura! Iwang titiang? Mawinan yen sampun marasa madue linggih singgih, sampunang mabaos sane kasar!

12.  Putri Raja              : Saja to Paman. To nguda kasar keketo Paman ngraos?

13.  Patih Agung          : Ratu Dewa Agung Istri, pacang napi cokor Idewa makta jadma pacul kadi niki ka Puri? Cokor I Dewa kaden putri luih, putran tedung jagate iriki?

14.  Putri Raja              : Paman!!! Sing pesan Paman nglah pangrasa? Kenken patutne iraga marep ken sesamen manusa? Bes majaegan ia manusa, kadirasa buron patut sayangang, patut tresnain.

15.  Patih Agung          : Ratu Dewagung, titian prakangge iriki, patih senapati agung titian iriki. Sampun akeh tis panese sane rasayang titian. Mawinan purun titiang matur pawungu.

16.  Putri Raja              : Gelah sing mapisalah teken tegak Pamane. Sakewala pangidih gelahe, eda Paman kasar teken anak len! Yening Paman kasar teken suitran gelahe, patuh ken Paman sing bakti marep gelah.

17.  Patih Agung          : Inggih-inggih, titian nunas ampura Ratu Dewagung.

18.  Permaisuri             : (ngranjing ka tengah panggung lan metaken), Duh, Cening, Cening Ayu? Unduk apa ento keratang Cening ngajak I Paman Agung?

19.  I Kelor                   : Puniki Ratu Dewagung, Ida Dewagung Istri, putran cokor Idewane mairingan jdma lanang rauh ka Puri.

20.  Permaisuri             : Oww…keto? Men nyen ajak Idewa ning?

21.  Putri Raja              : Nawegang Ibu, niki wantah I Beli Made, timpal tiange ane ajak tiang nunas ajah ring pasraman. Made Manik Lara wastan ipune. Beli Made, niki ampun Ibun tiange. Matur anake Beli!

22.  Manik Lara           : Ratu Dewagung, durus aksi sembah baktin titian! Ampurayang pisan yening panangkilan titiange mawinan biuta ring puri! Titiang wit saking panepisiring jagat druene. Titian mawasta Made Manik Lara, Ratu.

23.  Permaisuri             : Oww….keto? Nah sing ja kenken. Gelah madue panjak liu, dini ditu. Yen suba nyak adung Sang ngawerat lawan panjake makejang, kaden mula ento ane ulatiang? (sinambi ngaukin Luh Sari), Ihh Sari….

24.  Luh Sari                : Inggih titian Ratu Dewagung.

25.  Permaisuri             : Jeg bengong nyai ninggalin anak bagus.

26.  Luh Sari                : (masaut sambil elek), Ing….Inggih Ratu. Titiang kantun bajang tingting, sampun kantos amah barak ten polih tunangan. Sira minab ten seneng nyingakin anak lanang bagus?

27.  Permaisuri             : Saja ja keto. Kema gaenang I Made kopi!

28.  Luh Sari                : Inggih….inggih, titian ngiringang.

29.  Manik Lara           : Sampunang Ratu, matur suksma, titiang nenten ngawedang.

30.  Luh Sari                :  Napi tiang gaenang Beli Made? teh….susu….?

31.  Permaisuri             : jeg lebian raos Luh Rai, nah teh gaenang. Kema nake enggalin.

32.  Luh Sari                : Inggih….inggih, titiang jagi ka pawaregan.

33.  Permaisuri             : Cening Ayu? Men kenken unduk Ceninge nunas ajah di pasraman?, suba patutne suud jani?

34.  Putri Raja              : Sampun Ibu, nika mawinan titian budal saha ngajak Beli Made meriki, mangda ipun uning Purine driki. Ibu, Beli Made puniki nenten kantun maderbe rerama. Padalem ipun, sapunapi yening iriki ipun mamarekan?

35.  Permaisuri             : Dadi Cening, lung masi yen ia nyak. Apang ada sadina-dina mareresik di taman.

 

B. Mauruk Main Drama Gong

 

Dialog drama ring ajeng merihang nenem diri pragina, inggih punika : adiri dados I Kelor, adiri dados Putri Raja, adiri dados Patih Agung, adiri dados Manik Lara, adiri dados Permaisuri, malih adiri dados Luh Sari.

Tatacara kadi ring sor :

1.      Ngwacen ring angen.

2.      Ngapalang teks.

3.      Praktik ring kelas saha matetikesan manut karakter lan babaosannyane.

4.      Pentas ring panggung saha nganggen dekorasi, piranti miwah gamelan/musik pangiring.

 

C.     Pituduh

 

Indayang wacen dialog drama Gong ring ajeng sareng kelompok saha masolah sakadi nyolahang drama!

 

 


2.      PIDARTA MABASA BALI

 

Standar Kompetensi

 

Mampumenyampaikanide,perasaan,ataukeinginankepadaoranglaindenganungkapanbahasa Bali yangpariatif

 

Komptensi Dasar

 

Mapidarta Mabasa Bali

 

Indikator

 

·         Mendengarkan bacaan pidato dengan tertib

·         Menyampaikan isi ringkas pidato

·         Mencatat kata-kata sulit dalam pidato

·         Menyebutkan cara menyampaikan pidato

·         Mendiskusikan isi pidato

 

 

 

 

 

 

A.  Pidarta miwah Daging Pidarta mabasaBali 

 

 

 

 

Pidarta inggih punika, daging pikayunan sane kawedar ring ajeng anak sareng akeh sane matetujon mangda indik napi sane kawedar punika prasida karesepang sha benjangan prasida kalaksanayang.(Suwija dkk. Widia Sari X:2012)

 

 

            Pidarta ring sajeroning panglimbak basa Bali napi malih ring aab jagat teknologi sane mangkin, madue widangan sane mabuat pisan pinaka media ring sajeroning nglimbakang basa Bali ring pakraman taler ring kawentenan widang pendidikan formal sane madue tatujon, utamanyane mangda para sisyane uning tur waged mabasa Bali sane kachinayang antuk plajahan basa Bali ring sakolah-sakolah.

 

            Utamanyane ring widang pendidikan formal, kawagedan mabasa ring sajeroning materi indik pidarta wantah sinalih tunggil pangajahan sane mabuat ring sajeroning para sisyane, riantukan materi pidarta punika prasida ngicenin para sisyane indik nincapang kawagedan soang-soang para sisyane ring sajeroning mabasa Bali, taler pinaka piranti nglimbakang gatra/informasi ring pakraman taler ring sakolah.

 

            Yening rerehang kawigunan materi pidarta punika, wantah prasida taler pinaka titi pangancan/panyambung lan pangiket baos lan rasa ring sajeroning acara sane kamargiang, napi ke punika ring sajeroning pamargin lomba, acara wanti warsa sakolah, wanti warsa Provinsi Bali utawi instansi pemerintah, Sekaa Truna Truni, miwah sane siosan. pidarta punika yening katelebang, wantah prasida taler nincapang kawagedan mabasa utamanyane mabasa Bali, sane pastika sampun mawiguna yening sampun tedun makrama nyinahang genah pasuka dukaan ring pakraman.

 

            Saking panlataran indik kawentenan pidarta ring ajeng, yening rerehang artos pidarta punika madue artos sahanan daging pikayunan sane mabuat pacang kawedar tur katlatarang mantuka ring ajeng anak tiosan uatwi anak sareng akeh ring genah sane sampun kasudi, sane madue tatujon mangdane napi sane pacang kabaosang, katlatarang, miwah kawedarang punika, prasida antuk karesepang utawi kakatincapang ring sajeroning angen mangdane prasida taler kalaksanayang ring sajeroning kahuripan tru madue guna lan pikenoh ring sajeroning angga sarirane soang-soang. (Setiawan dkk. Mahanten X:2014)

 

            Ring sajeroning pidarta, wenten makudang-kudang tatacara, sajeroning maktayang pidarta, makadi ring sor puniki :

 

1.       Impromtu utawi pidarta dadakan, inggih punika pidarta sane kalaksanayang ring sajeroning acara sane nenten nganggen teks. Pidarta puniki sida mamargi riantukan sang sane pacang mapidarta punika nadaksara kasudi maktayang pidarta, umpami ring sajeroning upacara matatah, sang sane kasudi mangdane mapaica panyanggra atur sane marupa piteket-piteket ring sang sane matatah taler ring sang sane rauh.

 

2.      Manuskrip utawi ngawcen pidarta, inggih punika pidarta sane sampun kaparidabdabang, tur ring sajeroning mapidarta puniki sida antuk nganggen tekas., riantukan sang sane mapidarta sampun siaga jangkep sareng naskah sane kawacen. Pidarta puniki rehnyane  kabaktayang olih para pejabat sakadi pidarta.

 

3.      Memoriter utawi pidarta sane kaapalang, inggih punika pidarta sane sampun kaparidabdabang langkungan, tur ring sajeroning pacang mapidarta sang sane mapidarta nenten nganggen teks sane lisan/kawacen. Biasanyane pidarta puniki kawedar ri kala wenten pacentokan mapidarta.

 

4.      Ekstempore/skema utawi pidarta sane kabaktayang nganggen ringkesan, inggih punika pidarta sane lumrah kabaktayang olih pangenter acara utawi ugrawakia, utawi pidarta sane kabaktayang sadurungnyane sang mapidarta sampun nyiagayang pidartanyane sane marupa sasuratan unteng-unteng pidarta kewanten.


B. Uger-uger Ngwangun Pidarta Mabasa Bali 

                       

Ring ajeng sampun katlatarang indik tatacara maktayang pidarta, salanturnyane ring sor puniki katlatrang ritatkala pacang makarya pidarta. Patut taler kaelingin tur kauningin indik praindikan ring sajeroning makarya pidarta, sane salanturnyane prasida dados kanggen titi pangancan sakadi ring sor puniki :

1.      Patut wenten judul utawi murdha pidarta manut tema/topic utawi unteng sane jagi katlatarang.

2.      Pamabah utawi pendahualuan patut madaging :

a.    Pujastawa, sane ketahnyane nganggen pangastungkara.

b.    Matur pangayubagianing manah, panyuksma, miwah swasti prapta ring sang sane sida rauh ring sajeroning acara.

3.      Daging Pidarta, punika kaanutang ring tema/topic utawi unteng pidarta sane kaangkat, tur nlatarang indik pikayunan antuk makudang-kudang pahan pakayunan sane marupa paragraph-paragraf, sane kajangkepang marupa pidarta.

4.      Pamuput Daging, sane madaging atur indik :

a.    Panyuksma antuk uratian sang sane miragiang tur majeng ring sang sane sida rauh.

b.    Nyutenang daging baos ring sajeroning pidarta.

c.    Atur pangampura antuk sahanan kakirangan lan kaiwangan rikala maktayang pidarta.

d.    Panyineb atur sane ketah nganggen parama santih.

 

C.Agem-ageman utawi Tetikesan Ri kala Mapidarta 

 

Makarya pidarta pastika mabuat indik agem-agem utawi tatikesan rikala maktayang pidarta, sane madue tatujon mangda ri sajeroning maktayang pidarta punika sida mamargi antar.

Maktayang pidarta ring ajeng anak tiosan patut kauratiang tur kailengin agem-agem punika, mangdane napi sane pacang kawedar ring sajeroning pidarta punika prasida kauratiang ring sang sane sida rauh tur mangdane taler prasida nudut pikayunan saking sang sane miarsayang. Punika sane ngawinang sang sane pacang mapidarta patut taler nguratiang agem-ageman mapidarta, makadi ring sor puniki.

1.    Wicara, inggih punika Nginenin indik tema/topic utawi unteng pidarta sane pacang kabaktayang, mangdane prasida nudut kayun para Ida dane sane miragiang utawi sane rauh ring acara punika.

2.    Wiraga, inggih punika semita lan laras sang sane maktayang pidarta punika.

3.    Wirama, inggih punika intonasi suara sane manut ring punggelan lengkara mangdane prasida kapiragi lengut.

4.    Wirasa, inggih punika ritatkala maktayang pidarta kacihnayang antuk rasa mangdane daging pidarta sane kabaktayang punika prasida nuek rasa nyujuh sang sane mirengang, tur mangdane nenten kasinahang sakadi anak ngapalang.

5.    Wesata/improvisasi, inggih punika nyobiahang tur nglimbakang pidarta antuk pikayun sang sane mapidarta, sane kaanutang taler sajeroning agem-ageman sane magenah ring sajeroning wiraga.

 

 

 

 

 

D. Pakeling 

 

Siosan ring pidarta taler wenten babaosan sane kawastanin :

1.      Dharma Wacana, inggih punika babaosan sane pidagingnyane nyinahang indik pikayunn sane kawedar ring ajeng anak sareng akeh sane madaging indik sastra-satra agama. Dharma wacana puniki pinaka cihna panlatarang basa Bali ring sajeroning nglimbakang ajah-ajahan agama Hindune sane adhiluhung.

2.      Sambrama Wacana, inggih punika babaosan sane katlatarang sane daging lan tatueknyane indik nyanggra para uleman ring sajeroning upacara adat lan agama.

3.      Dharma tula, inggih punika acara sane marupa pablibagan utawi masadu arep (diskusi) pantaraning sang sane maktayang baos sareng sang sane nyarengang lan mirengang baos.

4.      Widya tula, inggih punika babaosan sane mabligbagang saindik-indik daging kaweruhan (ilmu pengetahuan) sane kawicarayang .

5.      Dharma suaka, inggih punika babaosan sane dagingnyane wenten sane jagi kasuakayang utawi kaaptiang ring sajeroning pablibagan, babaosan puniki sering kalaksanayang olih para calon-calon anggota dewan.

6.      Sima karma, inggih punika babaosan sane dagingnyane maosang indik napi sane pacang kautsahayang lan napi-napi utsaha sane sampun kamargiang sedurungnyane, babaosan puniki sering kalaksanayang olih para pejabat.

 

E.Pituduh 

 

 

Indayang wacen tur apalang teks Pidarta Mabasa Bali ring Sor puniki ka ajeng kelase!

 

NGLIBAKANG BASA BALI

PINAKA MAHKOTA KABUDAYAAN BALI

 

            Ida dane sareng sami pamekas ring panureksa sane dahat kusumayang titiang, para panodia, pamilet saha para sisya, para yowana sane banget tresna sihin titiang.

             Sadurung titiang nglanturang matur, pinih riin ngiring sareng-sareng ngrastiti bhakti ring Ida Sang Hyang widhi Wasa, majalaran antuk panganjali, “Om Swastyastu”. Mogi-mogi sangkaning sih paswecan lan asung kertha waranugraha Ida, prasida titiang ngiring Ida dane sareng sami ngamanggehang karahayuan.

             Ring galahe sane becik puniki, ri tatkala nyarengin pacentokan pidarta basa Baline, lugrayang titiang matur amatra sane mamurdha “Nglimbakang Basa Bali, Pinaka Mahkota Kabudayaan Bali”.

             Ida dane sareng sami sane wangiang titiang,

yen uratiang indik aab jagate sakadi mangkin, syuakti akeh sane sampun mauwah manut pakibeh jagate. Napi-napi mangkin sampun praktis, wantah punika sane kawastanin jaman teknologi. Kemaon asapunika, iraga sane wenten ring Bali, pamekasnyane para yowana, napi malih sane kari masekolah nenten dados lempas ring kabudayaan Bali sane katami olih para panglingsire sane sujati adhiluhung, utamanyane basa Bali sane pinaka dasar tur mahkota kabudayaan Bali.

             Yen rerehang mangkin, panglimbak basa Baline ring sajeroning karma utamanyane para yowana, sakadi mangkine sakancan rered, para yowana kadi kimud, lek ngangge basa Bali, punika mawinan ring galah sane becik puniki, titiang mapikeling mangdane ngawit mangkin iraga mawali malih ngangge basa Bali, napi ke ring pakraman, ring sakolah, miwah sane siosan. tatujonnyane wantah ngrajegang lan ngawerdiang budaya Baline.

             Ida dane para pamilet sane tresna asihin titiang,

             Budaya Bali yen tanpa kadasarin antuk basa, sinah tatuek utawi rasa basa kabudayaannyane ical.Sane jejehang iraga kasuen-suen yan pamerintah nenten sujati nguratiang kawentenan basa iragane puniki sinah basa Bali puniki dados basa sane nenten karesepang malih olih para yowanane kawekasan.

             Sane mangkin sapunapi antuk iraga mangdane basa Bali punika tetep ajeg ngwangun budayane.Wantah yen prasida antuk iraga mangda nglanturang napi sane katami, napi ke punika marupa kasusastraan minakadi mageguritan, makidung, makakawin, sakadi sane sampun nglimbak ring pakraman utawi nyatuayang malih daging satwa-satwa sane akeh muat tutur. Tur sane dados papinehang titiang mangda sida antuk pamerintah nglugrayang wantah sapunapi basa Baline puniki sida kanggen ring sajeroning paplajahan. Utamanyane paplajahan muatan lokal. Dadosnyane mangda pamerintah utawi para widagda lan para wibuhing basa Bali sida ngembasang cakepan-cakepan utawi pustaka-pustaka nganggen basa Bali, yen sida antuk asapunika, pastika basa Baline nenten dados basa Asing ring wawidangannyane sakadi sane karasayang iraga mangkin.

             Inggih sadurung titiang muputang atur, ngiring tincapang guna widya kaweruhane soang-soang utamanyane nganggen basa Bali, anggen mikukuhang tur ngrajegang budaya Baline. Inggih wantah asapunika prasida antuk titiang matur amatra, manawi wenten sane tan manut ring arsa, ring kayun, sakadi unjuk lungsur, anggah ungguhing basa, titiang nunas geng rena sinampura. Puputang titiang antuk parama santih.

 

             “Om Santih Santih Santih Om”

 

 


ADIAYA III

NGAWACEN

 

1.      WACANA BERAKSARABALI

 

Standar Kompetensi

 

MampumembacadanmemahamiteksbacaansastraberhurufBalidenganteknikmembaca(lancar,cepat, memadai) secara intensif dan ektensif

 

Kompetensi Dasar

 

MembacaWacana Beraksara Bali

 

Indikator

 

·         Menemukan pengayaan kosa kata dan tata kalimat

·         Membaca lancar wacanaberaksara Bali

·         Mengucapkanlafal kata kalimatdengan jelas

·         Mengucapkankalimat-kalimat dengan intonasi yang tepat

·         Menemukan tata ejaan yang menyimpang dan mencatatnya

 

 

 

 

A. WacenanMahurufBali“ ARJUNA WIWAHA “ 

 


<Á(junwiWÿh.

                                                <kcÉits*hê*÷nÑÉ,kg)buegÀoli;EdtêniWÿtkwc,z)n%Rÿtur&mxømnÓk,r&eboe\Ðolá¡nu*mhemruen.niWÿtkwcepolø;wrnugÉhsk&s*hê*rudÉ,tnÑedosæa)emÀolø;Edtê,Dÿnw,Rÿk×s,miw;edw.senzødy*pc*ma)m*wnÓ;Mÿnu[]kÓø.s*hê*÷nÑÉrumsemw);pøsn/.

kpøÏ*rriesÀ(otø,ekocpuæ*Á(junmtpÉ&gunu*÷nÑÉkil,pc*nunsÐ]kÓên/,m\Ñsttm)n*r&pp)r\n/.punikmwønnÀødhê*÷nÑÉ\utusÙødêoari,minKÿdøedwIsupÉVmiw;edwItielotÓMÿsenklinÓ*hyu.s*kli;puniksenkp\nÑiky*n)t)sinßiw;e\odkpg)hnuæ*Á(junen.s*kp\nÑiky*g)lisßm(gø.

srwuehr&p]Émn/,hirikrrisÐegodsÏ*ppitumgnÓignÓi.s*Á(junennÓ)enÀob;,pg);meyogSÿmai.pmuputßksmiwidêoarienmwli,t\ÐilÉ&v`r÷nÑÉ,\uni\y*s*Á(jun,klinÓ*pg);mtp.hids*hê*÷nÑÉm\ÐinÞ¡\zutirUpkdipxÒit,mli;n)t)sinÐhê¡nuæ*Á(junen.

hê*÷nÑÎmt)mur&s*Á(jun,ktekninÓtuejoenmtp.s*Á(jun\uni\y*jginunsÐ]kÓên/,m\Ñemoli;r&pyuan/.s*hê*÷nÑÎklinÓ*eld*,rrisÀidmwliskdi÷nÑÎ,sh\nÑiky*m\Ñs*Á(jun\un\ÞnÓ¡r*mtp,nunsÙrnugÎhhê*.wusæunikrrisnÓ¡kÐsÙ(gn/.

kcÎity*niwtkwcmirgieh(oqi,hê*÷nÑÎ\ÊÏ;knÓis*Á(jun,senmtpr&gunu*÷nÑÎkil.niwtkwcg)liså¡tusuæ*emoemosimUk,\Ρskuæ*Á(junr&ptpon/.srwuehr&÷nÑÎkils*emoemosimUkmsilumnÑedosãwihg%,\Þ¡mãi;gunue\knÓimg)j)rnÎwu;kpuck/.klpuniks*Á(junm)dlßkÓpn;.

Riklpunikrwu;s*hê*]iw,zutirupskdijurueboeros/,khir&hnÓ¡ekÑwtnws\.s*Á(junmn;bwienk)nilmã¡*zen,hê*]iwsr%t2(mn;,t2(k)nilmã¡*,shkpsÓ¡pnehm\ÑdedosÀsiki.wwus*Á(jun\mãilæn;,ksmãtuæreholi;hê*]iw,shkhumnÀ¡mnuæ*Á(jun,kbewosÞzÇ*tnÀ¡n&ttkÎm.hnÓ¡kÓnÀ¡n&r&hê*]iw,s*Á(junt2(\umnumn/.

 

 

 

 

 


B.Nyawis Pitaken

 

Saurinpitakene ringsorpuniki!

 

1)      Napi murdhan wacana ring ba duur?

2)      Ring dija Sang Arjuna matapa?

3)      Napi sane kaaptiang Sang Arjuna matapa?

4)      Sapa sira kemanten sane ngoda matapan Sang Arjunane?

5)      Sapa sira sane ngicenin Sang Arjuna waranugraha?

6)      Sapa sira sane masiluman dados Pandita?

7)      Sapa sira sane masiluman dados bawi ageng?

8)      Sira parab bidadarine sane kautus netesin lan ngoda Sang Arjuna?

9)      Sira sane nyukti rupa dados juru boros?

10)  Sira sane ngiringang Hyang Siwa?

 

 

 

Panyawisannyane :

 

1) ..........................................................................................................................................

2) ..........................................................................................................................................

3) ..........................................................................................................................................

4) ..........................................................................................................................................

5) ..........................................................................................................................................

6) ..........................................................................................................................................

7) ..........................................................................................................................................

8) ..........................................................................................................................................

9) ..........................................................................................................................................

10)..........................................................................................................................................


2.      BABAOSAN UGRAWAKIA

 

Standar Kompetensi

 

Mampumembaca dan memahami berbagai teks bacaan non sastra denganteknikmembaca(lancar,cepat, memadai) secara intensif dan efektifdengan huruf Latin.

 

Kompetensi Dasar

 

Membacakanteks pengenter pamuspan.

 

Indikator

 

·         Membaca pokok isi bacaan pangenter pamuspan

·         Membaca teks dengan pelafalan yang baik dan benar

·         Mendiskusikan isi teks dan konteks naskah pangenter baos

·         Mempraktekkan pembacaan pangenter pamuspan secara lisan

·         Menjawab pertanyaan terkait teks pangenter pamuspan Panca Sembah

 

 

 

 

A.    TeksPangenter Baos (Ugrawakia) 

 

Silih sinunggilkawagedansane kaulatiasajeroningmalajahin basa Baliinggih punikakawagedanmabebaosan.AkehkramaBaline ngrasayangmungguingmabebaosan antukbasaBalialus sajeroningpakraman meweh pisan.Punika mawinanngawityowana, iraga patuturati ringkawagedan puniki.MakasamiyowanaBaline patutnaenanmalajah mabaosaninggian mapidartautawingwacen bacaan basaBali tiosan minakadingwacen puisi, teksdrama,cerpen, novel, miwahsane lianan.

Ringpaplajahan puniki ngiringsarengsami malajah ngwacen teks panganterbaosutawipembawaacaramabasaBali.Wacen imbabasaBaliringsor puniki, rarismagilirankaajengkelasengwacen sahangabetangkadi angganingpanganterbaos rikalaparikramapiodalanringprahyanaganutawi pura.


NGENTERANG PAMUSPAN

PANCA SEMBAH

 

Inggih, matur sisip titiang ring para pamedek sinamian.

 

Titiang nunas uratian Ida dane, duaning parikramane pacang kakawitin.

 

Om Swastyastu,

 

Ratu Pranda sane dahat suciang titiang, Ida dane para bhakta miwah para pamedek sane banget wangiang titiang.

            Saantukan dane Jero Mangku sampun wusan ngastawayang wangi druene, sane mangkin sampun panamaya titian patut ngiringang Ida dane nglanturang pamuspan. Siagayang riin sarana pamuspan druene. Yening sampun sayaga, sadurung nglanturang panca sembah, ngiring riin matrisandhya!

            Asana………………..pranayama……………………..kara sudhama.

“Om kara sudhamam swaha, Om hati sudhamam swaha”.

            Trisandhya ngawit!

……………………………(Matrisandhya sinarengan)………………………………….

            Inggih, Ida dane para bhakta sinamian, sane mangkin ngiring lanturang pamuspan Panca Sembah! Kapertama, sembah mamarisuda angga sarira lan idep. Asepang riin tangan druene raris unggahang tangan puyung! Inggih, durusang!

……………………………(Sembah puyung kalaksanayang)…………………………...

            Inggih, puput. Sane mangkin sembah kaping kalih, pangacepe nunas pangupasaksi majeng ring Ida Sang Hyang Siwa Aditya, masarana antuk sekar petak.  Asepin riin sekare. Raris unggahang!

…………………………...(Sembah majeng ring Hyang Siwa Aditya)………………….

            Inggih, tedunang. Sane mangkin nglantur sembah kaping tiga, pangastawane majeng ring Sang Hyang Ista Dewata, Sasuhunan sane malingga malinggih ring Padmasana. Pangubakti druene patut masarane antuk kawangen utawi Sekar warna-warni dados kaangkat. Asepin riin, raris unggahang!

……………………………(Sembah ring Hyang Ista Dewata)………………………….

            Inggih, puput. Ngiring mangkin lanturang antuk nunas waranugraha majeng ring Ida Sang Hyang Samudaya! Taler masarane antuk kawangen, yening nenten muat kawangen kaangkat nganggen sekar warna-warni. Asepin riin, raris unggahang!

…………………………..(Sembag ring Hyang Samudaya kamargiang)………………..

            Inggih, tedunang. Ambil sekarnyane akidik raris sumpangang ring karna utawi ring siwaduara druene!.Sane mangkin pinaka pamuput, munggah tangan puyung malih apisan maka belat ngaturang suksma. Asepin riin tangan druene, raris unggahang!

……………………………(Sembah pamuput kamargiang)……………………………..

            Inggih, tedunang. Ida dane sinamian, puput sampun pailen sembah pangubhakti druene. Titian nunas ring Dane Jero Mangku mangda ledang maicayang wangsuh padan Ida Bathara. Malih ajebos prada wenten sane mapikayun ngaturang dana punia, durusang rauh ka genah punia sane sampun kacumawisang! Inggih, matur suksma,

OmSantih Santih SantihOm.(Suwijadkk.Widia Sari X 2012)

 

B.     Pituduh 

1.      Indayang wacen teks pangenter pamuspan ba duur sajeroning angen soang-soang, malih ajebos wacen ka ajeng kelas siki-siki!

2.      Surat kruna-kruna sane durung alit-alite uning suksmanyane!

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ADIAYA IV

NYURAT

1.      EJAAN BALI LATIN

 

Standar Kompetensi

Mampu menulis kata-kata bahasa Bali dengan Huruf Latin sesuai dengan Pedoman Umum Ejaan Bali Latin

 

 

Kompetensi Dasar

 

Terampil menulis dengan Huruf Latin sesuai dengan Ejaan Bali Latin

 

Indikator

 

·         Terampil menulis kata-kata bahasa Bali dengan Huruf Latin

·         Terampil menerapkan penulisan Huruf Kapital

·         Terampil menerapkan penulisan Huruf Miring

·         Terampil menerapkan penulisan Kata Dasar

 

 

A.    Pamahbah

Manut para wagmine, yening selehin saking dumun rauh mangkin, basa Baline kapalih dados tigang soroh inggih punika : (1) basa Bali Kuna, (2) basa Bali Kawi, miwah (3) basa Bali Kapara.

Basa Bali Kuna mange daweg zaman Bali Kuna, duk jagat Baline kagamel olih raja-raja Bali Kunane.Sane mangkin wantah kapanggihin sajeroning prasasti-prasasti Bali Kuna sane kamedalang olih raja-raja Bali Kuna.

Basa Bali Kuna sampun kaangken pinaka basa sane sampun padem. Basa Bali Kawi inggih punika basa Kawi miwah basa Bali Tengahan sane wantah manggen sajeroning makawi-kawian : ngarang, nyurat, umpami ipun ngawi kidung, nyurat babad, wariga, usada, miwah sane tiosan. Dados ipun, nenten kanggen ring sajeroning pagubugan.

Basa Bali Kepara, inggih punika basa Bali sane kanggen sajeroning pagubugan, wiadin makawi-kawian. Basa Bali Kepara taler kawastanin basa lumrah, basa daerah utwi basa Ibu. Kabaos pinaka basa Ibu, santukan kanggen saking kantun alit saking wau malajah mabaos kantos lingsir. Kabaos basa Daerah, santukan iraga madue basa Nasional, basa resmi, basa Negara, inggih punika basa Indonesia.

Yening uratiang malih anake sane mabaos, kruna-kruna sane kaucapang punika sane medal wantah marupa “Wuni/bunyi.Wuni/bunyi punika mategepan pisan.Wuni sane sampun maderbe arti saha sida ngawetuang arti mabinayan, kakepah dados kalih, inggih punika (1) wuni suara miwah (2) wuni wianjana.

a.       Wuni Suara basa Baline wenten nenem (6) : a, i, u, é, o,e.

b.      Wuni Wianjana basa Baline wenten plekutus (18) : h, n, c, r, k, d, t, s, w, l, m, g, b, ng, p, j, y, miwah ny.

 

B.     Uger-uger Ejaan Bali Latin 

Sasuratan basa Bali maderbe uger-uger pastika, sane kantun masaih ring sasuratan bahasa Indonesia, utaman ipun sajeroning nyurat nganggen huruf Latin. Sajeroning paplajahan kawagedan nyurat basa Bali, wenten kakalih sane pinaka tuntunan, inggih punika : (1) nyurat basa Bali antuk Aksara Bali saha nyurat basa Bali antuk huruf Latin. Makakalih punika maderbe pedoman niri-niri.

Sasuratan antuk Aksara Bali nganggen tuntunan Pedoman Pasang Aksara Bali saha sasuratan antuk huruf Latin nganggen sepat siku-siku Pedoman Ejaan Bali Latin. Rauh mangkin, tuntunan sane pinih anyar sajeroning nyurat antuk Aksara Bali mamurda Pedoman Pasang Akasra Bali terbitan Tim Pembina Aksara, Bahasa, dan Sastra Daerah Bali, Dinas Kebudayaan Provinsi Bali, warsa 2002. Mungguhing tuntunan nyurat antuk huruf Latin nganggen buku terbitan Balai Bahasa Denpasar, warsa 2005 sane mamurda Pedoman Umum Ejaan Bahasa Bali dengan Huruf Latin.Taler dados buku Pedoman Umum Ejaan Bali Latin mabasa Bali, antuk I Nyoman Suwija (2011).

 

C.    Sasuratan Huruf Kapital 

Uger-uger sasuratan Huruf Kapitalkadi ring sor puniki :

1)    Huruf Kapital kanggen nyurat pangawit lengkara.

Umpami :

-          Sawetara jam kutus wengi, Wayan Duria rauh nganterang Luh Sunar.

-          Negak malu ditu Yan!

-          Ida dane miwah para sameton sami sane wangiang titian.

2)    Huruf Kapital kanggen nyurat pangawit petikan langsung.

Umpami :

-          Ipun mataken “Buin pidan cening mulih”?

-          Mangkin tiang pacang lunga”, baosnyane.

3)    Huruf Kapital kanggen ring pangawit tata babaosan indik Hyang Widhi, kaagamaan, miwah pustaka suci.

Umpami :

-          Hyang Parama Kawi

-          Om Swastyastu

-          Ida Sang Hyang Widhi Wasa

-          Weda Sruti

 

 

4)    Huruf Kapital kanggen ring pangawit gelar kehormatan, keturunan, miwah, kaagaman sane kasambungin parabnyane.

Umpami :

-          Ida Peranda Gede Buruan

-          Mangku Gede Karang

5)    Huruf Kapital kanggen ring pangawit wastan jabatan, gelar, miwah pangkat sane kasarengin para, wastan instansi miwah wastan genah.

Umpami :

-          Gubernur Made Mangku Pastika

-          Bupati Badung

6)    Huruf Kapital kanggen ring pangawit sakatahing kruna wasta, parab, utawi pesengan.

Umpami :

-          Ida Bagus Anom.

-          IMade Darma Susila.

7)    Huruf Kapital kanggen ring pangawit wastan warsa, wulan, rahina, peristiwa sejarah.

Umpami :

-          tahunSaka/Masehi.

-          rahinaGalungan.

8)    Huruf Kapital sane kanggen ring pangawit wastan wangsa, suku, miwah bahasa.

Umpami :

-          wangBali.

-          basaInggris.

-          sukuSasak.

9)    Huruf Kapital kanggen ring pangawit wastan giografis

Umpami :

-          Danu Beratan.

-          Pasisi Sanur.

-          Tukad Badung.

10)    Huruf Kapital kanggen ring pangawit kruna wastan panegara, katatanegaraan, lembaga, miwah dukomen resmi.

Umpami :

-          Dewan Perwakilan Rakyat.

-          Sekaa Truna Truni Surya Hita.

-          Keputusan Presiden RI.

-          Pasamuhan Agung Basa Bali.

11)    Huruf Kapital kanggen ring pangawit kruna dwimaya lingga sane dados wasta.

Umpami :

-          Awig-Awig Sekaa Truna Truni.

-          Taman Kanak-Kanak.

12)    Huruf Kapital kanggen ring pangawit kruna-kruna wastan buku, majalah, Koran, miwah karangan, sajaba kruna pangiket.

Umpami :

-          bukuKatemu ring Tampaksiring.

-          majalahWarta Hindu Dharma.

13)    Huruf Kapital kanggen ring pangawit wastan pasemetonan ri kala kanggen nyanggra utawi nyapa.

Umpami :

-          Buin pidan Beli lakar luas?

-          Surat Bapak sampun wacen titian.

14)    Huruf Kapital nenten kanggen ring pangawit wastan geografis yening kanggen maosang wastan baran.

Umpami :

-          gula jawa

-          salak bali

-          tabia lombok

-          juukkitamani, msl.

 

D.    Sasuratan Huruf Sendeh (Cetak Miring)

Dumun sadurung wenten ketik computer, sering anake nyurat kruna nganggen garis bawah. Mangkin ring computer kasurat nganggen huruf sendeh utawi cetak miring. Sasuratan cetak miring nenten ja matetujon mangda sasuratane makanten seni utawi aksai, nanging maderbe tatuek manut logikan basa. Tatacara nyurat huruf sendeh/cetak miring sampun kajantenang ring Ejaan Bali Latin sakadi ring sor.

1.      Huruf sendeh kanggen nyurat wastan buku, majalah, miwah Koran sane kanggen daftar pustaka utawi kakutip ring tulisan.

Umpami :

-          Ring Gaguritan Sampik Ingtai kabaos….

-          Sajeroning Kamus Bali-Indonesia kasurat….

-          Babaosan punika kasurat ring Bali Post….

 

 

 

2.      Sajeroning masesuratan, huruf sendeh kanggen mapitegesin huruf, kecap kruna, kruna, miwah angkepan kruna.

Umpami :

-          Sasuratan Zaman sane patut ngage huruf J kagentosin Z

-          Kruna Susila wit saking kruna sila saha polih panganter su-

-          Kasusastraan wit saking kruna sastra

-          Ngwacen pupuh patut nganutin padalingsa

3.      Huruf sendeh kanggen nyuratang basa tiosan sane durung dados kruna basa Bali.

Umpami :

-          Okan Idane kantun balita

-          Apang sida cening angawe sukaning wong len

 

E.     Nyurat Kruna Lingga 

Kruna lingga inggih punika kruna-kruna basa Baline sane durung polih paweweh inggian marupa panganter, seselan, miwah pangiring. Tatacara nyurat kruna lingga katlatarang kadi ring sor.

1)      Kruna lingga kasurat niri-niri.

Umpami :

-          Buku punika sampun lawas pisan.

-          Ia suba teka uli Jawa.

2)      Kruna lingga kadi dwilingga sane wantah awanda kasurat nunggil.

Umpami :

-          Kohkoh

-          Pakpak

-          Sirsir

-          Cahcah

-          Sungsung

-          Kehkeh, msl.

3)      Suara e (pepet) ring panguntat kruna kasurat a.

Umpami :

-          Bapa

-          Suba

-          Pastika

-          Sanja

-          Kija, msl.

4)      Suara e(pepet) ring kecap kruna lingga kasurat e.

Umpami :

-          Meka

-          Sesapi

-          Sepeda

-          Negara

-          Sema, msl.

5)       Konsonan w ring pangawit kruna lingga akecap patut kasurat w.

Umpami :

-          Was

-          Wong

-          Wel

-          Wug, msl.

6)      Konsonan h ring pangawit miwah tengah krina linggasane nenten kabaosang nenten perlu kasurat.

Umpami :

-          Ujansaking kruna hujan

-          Luusaking krunaluhu

-          Ilangsaking krunahilang

-          Daasaking krunadaha,msl.

7)      Konsonan h sane kaucapang patut kasurat.

Umpami :

-          Hindu

-          Hyang Indra

-          Dahat

-          Honda

-          Saha

-          Asih, msl.

8)      Konsonan mangkep sane wit saking basa Kawi, Sansekerta, kasurat nunggil.

Umpami :

-          Uttama             à utama

-          Yuddha           à yuda

-          Citta                 à cita

-          Icca                 àica, msl.

 

9)      Konsonan ny- sane kasarengin konsonan c, j, kasurat n.

Umpami :

-          Pancing

-          Sanja

-          Penjor

-          Pancoran, msl.

10)  Konsonan j sane kasarengin konsonan ny- kasurat d.

Umpami :

-          Ajnyana           à adnyana

-          Yajnya             à yadnya

-          Prajnyan          à pradnyan

-          Wiajnyana       à wiadnyana

 

F.     Pituduh

              Nyalin Sasuratan Mahuruf Bali ka Huruf Latin!

 

            <Á(junwiWÿh.

                                                <kcÉits*hê*÷nÑÉ,kg)buegÀoli;EdtêniWÿtkwc,z)n%Rÿtur&mxømnÓk,r&eboe\Ðolá¡nu*mhemruen.niWÿtkwcepolø;wrnugÉhsk&s*hê*rudÉ,tnÑedosæa)emÀolø;Edtê,Dÿnw,Rÿk×s,miw;edw.senzødy*pc*ma)m*wnÓ;Mÿnu[]kÓø.s*hê*÷nÑÉrumsemw);pøsn/.

kpøÏ*rriesÀ(otø,ekocpuæ*Á(junmtpÉ&gunu*÷nÑÉkil,pc*nunsÐ]kÓên/,m\Ñsttm)n*r&pp)r\n/.punikmwønnÀødhê*÷nÑÉ\utusÙødêoari,minKÿdøedwIsupÉVmiw;edwItielotÓMÿsenklinÓ*hyu.s*kli;puniksenkp\nÑiky*n)t)sinßiw;e\odkpg)hnuæ*Á(junen.s*kp\nÑiky*g)lisßm(gø.

srwuehr&p]Émn/,hirikrrisÐegodsÏ*ppitumgnÓignÓi.s*Á(junennÓ)enÀob;,pg);meyogSÿmai.pmuputßksmiwidêoarienmwli,t\ÐilÉ&v`r÷nÑÉ,\uni\y*s*Á(jun,klinÓ*pg);mtp.hids*hê*÷nÑÉm\ÐinÞ¡\zutirUpkdipxÒit,mli;n)t)sinÐhê¡nuæ*Á(junen.

hê*÷nÑÎmt)mur&s*Á(jun,ktekninÓtuejoenmtp.s*Á(jun\uni\y*jginunsÐ]kÓên/,m\Ñemoli;r&pyuan/.s*hê*÷nÑÎklinÓ*eld*,rrisÀidmwliskdi÷nÑÎ,sh\nÑiky*m\Ñs*Á(jun\un\ÞnÓ¡r*mtp,nunsÙrnugÎhhê*.wusæunikrrisnÓ¡kÐsÙ(gn/.

kcÎity*niwtkwcmirgieh(oqi,hê*÷nÑÎ\ÊÏ;knÓis*Á(jun,senmtpr&gunu*÷nÑÎkil.niwtkwcg)liså¡tusuæ*emoemosimUk,\Ρskuæ*Á(junr&ptpon/.srwuehr&÷nÑÎkils*emoemosimUkmsilumnÑedosãwihg%,\Þ¡mãi;gunue\knÓimg)j)rnÎwu;kpuck/.klpuniks*Á(junm)dlßkÓpn;.

Riklpunikrwu;s*hê*]iw,zutirupskdijurueboeros/,khir&hnÓ¡ekÑwtnws\.s*Á(junmn;bwienk)nilmã¡*zen,hê*]iwsr%t2(mn;,t2(k)nilmã¡*,shkpsÓ¡pnehm\ÑdedosÀsiki.wwus*Á(jun\mãilæn;,ksmãtuæreholi;hê*]iw,shkhumnÀ¡mnuæ*Á(jun,kbewosÞzÇ*tnÀ¡n&ttkÎm.hnÓ¡kÓnÀ¡n&r&hê*]iw,s*Á(junt2(\umnumn/.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.      PASANG AKSARA BALI

 

 

Standar Kompetensi

 

Mampumenulis kata-kata bahasa Bali dengan Aksara Bali sesuai dengan uger-uger Pasang Aksara Bali

 

Kompetensi Dasar

 

Menulis dengan Aksara Bali

 

Indikator

 

·         Terampil menulis kata-kata bahasa Bali dengan Aksara Bali

·         Terampil menulis kata-kata unsur serapan basa Kawi dengan Aksara Bali

·         Terampil menulis pangangge tengenan dengan benar

·         Terampil menulis kata-kata menurut pasang pageh Aksara BAli

·         Terampil menulis gabunagn kata-kata dan kalimat dengan Aksara Bali

 

 

A.    Uger-uger Nyurat Aksara Bali

              Ring ajeng sampun kaplajahin saluir aksara sane kanggen nyuratang basa Bali. Sane mangkin ring paplajahan puniki pacang kalanturang antuk maosang indik Pasang Aksara Bali. Pasang Aksara Bali mateges uger-uger nyuratang basa Bali antuk Aksara ABli.Sapunapi tatacara nyurat kruna miwah angkepan kruna saha nyurat lengkara, pacang kaplajahin iriki.

 

UGER-UGER PASANG AKSARA BALI

Sadurung nyurat pasang aksara Bali antuk aksara Bali, patut uningin dumun uger uger ring sor puniki :

a.  Kruna-kruna basa Bali kasurat antuk aksara Anacaraka sane

katahnyane : 18 aksara wianjana (marupa lagna) miwah 6 aksara

suara (kasinahang antuk wisarga :h, hi, hu, eh, eho, h).

b.  Kruna-kruna basa Bali sane mawit saking basa Kawi miwah Sansekertakasurat antuk aksara Swalalita, luire : 18 aksara Anacaraka, aksara mahaprana, aksara murdania, aksara hresua/ dirga, miwah aksara usma(],[,)))

c.  Kruna-kruna basa Bali sane mawit saking basa tiosan (basa daerah tiosan, basa Indonesia, basa asing) sajabaning basa Kawi miwah Sansekerta kasurat manut ucapan ring basa Baline. Aksara wianjanannyane nganggen Anacaraka (18). Aksara suarannyane manggenÁ, ÷, ú, 6, O.

 

NYURAT KRUNA

A.            KRUNA LINGGA

                 Saluiring kruna lingga kalih kecap yening kecap ring ajeng mapepet(__)_)patut kasurat majajar, upami :

Kema =k)m,

Rena =Ï)x,msl. Kruna lingga sane kasurat nganggen aksara Bali kasurat manut makudang-kudang soroh, inggih punika :

1.  Sistem Silabik                                   

                 Aksara Bali nganutin sistem silabik (suku kata), yadiastun  durung polih

panganggen suara sampun mrasidayang ngwangun kruna, upami :

bp,= bapa         jj ,= jaja,msl.

 

 

 

2.  Aksara Lagna

     Aksara lagna inggih punika aksara sane durung polih pangangge.

(1)       Suara a sane rumaket ring lagna punika pacang ical, yening :

(a)       Lagna polih suara, upami :

          

h,h), hi, hu, eh, eho, n,n),ni,nu,en,eno,

ha    ē        i    u         e          o             na     ni   nu   ne     no, msl.

(b)       Lagna polih gantungan utawi gempelan, upami :

n,= nanÓ,= nta àpnÓ,= panta

l,= lalæ,= lpa àklæ,= kalpa

                                                \, = nga\Ð,= ngkaàn\Ð,= nangka, msl.

(c) Lagna polih adeg-adeg( ___/),upami :

p,= pap/,= pàhlp/,alap

m,= mam/= m àg)2m/,gelem

d,dad/= d  àhilid/ilid

 

 

 

 

(2) Lagna ring kecap panguntat/ punggkur kruna (kecap menga masuara

a)    sane mawit saking basa Indonesia tur durung marasa sakadi basa Bali, ucapannyane /a/, upami :

÷enÑoensê,                                            ucapannyane  /Indonesia/

6s/6m/Á,ucapannyane /es em a/, msl.              

 

3.  Rangkepan Wianjana

(1)       Rangkepan aksara wianjana nganutin wargan aksara wantah kamanggehang ring sajeroning akruna.

(a)        Rangkepan nyja =zé,ànja, upami : sanja =szé,

Rangkepan nyca =zÇ,ànca, upami : panca =pzÇ,,msl.     

Sajeroning gabungan kruna patut kasurat sakadi ring sor puniki :

Bucun capil =bucunÇpil/,

Talin jaran =tlinérn/,,msl.

(b)             Rangkepan wianjana sca =]Ç,  , upami :

Pascat =p]Çt/,,nanging sajeroning gabungan kruna (frasa) patut kasuratsakadi ring sor puniki, upami :

Batis cangak =btisÇ\k/,,msl.

 

(c)             Rangkepan jnya =  ,upami :

Yajnya =yjñ ,,msl.

Rangkepan ssa =]Ö,, upami :

Dussasana =du]Öosn,, msl.

 

(d)            Rangkepan[Õ,= sta;[Å,= sna; xÓ,,= nta, upami :

Dusta =du[Õ,

Kanta =kxÕ,

Tresna =tÊ[Æ,,msl.

(2)             Rangkepan aksara wianjana sane mabinayan ring sajeroning kruna

lingga kawastanin pluta. Majalaran ucapan ring basa Baline, akeh pluta punika

ical wiadin mauwah (maubah) wangunnyane, upami :

Smreti =sßÊti, semerti =s   )m)        (ti,

Ksatria =k×tiÉy,     satria =stÉiy,,msl.

 

 

 

4.    Aksara Ardasuara

                 Aksara ardasuara y,r,l,w, prasida sakadi aksara wianjana miwah

aksara suara. Yening sakadi wianjana, wangunnyane manggeh sakadi jati mula

inggih punikay,r,l,w,. Yening sakadi suara, wangunnyane mauwah

dados pangangge ardasuara inggih punika…. ê,   .É, __ˉ_,__ _Ù.

(a) Saluiring kruna lingga kalih kecap, yening silih tunggil kecapnyane

aksara ardasuara, arda suara punika sakadi wianjana, upami :        

Biu =biyu,                             sera =s)r,,msl.

 

(b) Kruna-krunane ring sor puniki, aksara ardasuarane sakadi suara,

upami :       

Tabia =     tbê,                          putra =putÉ,,msl.

(c)        Sajeroning kruna lingga yening kecape ring ajengr,__É_,__(_,utawiÏ,ring pungkurnyane wenten kecap antuk aksara wianjana aksara n, , aksara n, punika kagentosinantukx,, upami :

Margarana =M( grx,                suka rena =sukÏx,, msl.

 

 

 

 

5.         Tengenan

     Tengenan inggih punika aksara wianjana sane nengen.Tengenan punika kasinahang antuk pangangge tengenan miwah gantungan utawi gempelan.

(1)        Tengenan\

(a) Tengenan   å, ring kecap panguntat kruna, mauwah dados cecek (__*_), upami :

Pucung =pucu*,                 blulang =bˉÞ¡l*,,msl.

(b) Saluiring kruna lingga kalih kecap sane wianjanannyane pateh tur makakalih polihtengenan\,makakalih dados, cecek (__*_ ) yadiatun sampun kaanusuarayang utawi polih seselan –er- miwah –el-, upami :

Bengbeng =eb*eb*,      dados brengbeng =ebÉ*eb**,

Kungkung =ku*ku*,                      dados Klungkung =k*ÞÞ¡ku*,,msl.

(c) Tengenan\,ring kecap pangawit kruna lingga sane aksara wianjanannyanemabinayan, kantun manggeh tengenan,\,upami :

Bungsil =bu\uæil/,               panggang =p\á*,,msl.

(d) Tengenan\,ring kecap pangawit kruna-kruna ring sor mauwah dados

Cecek (__*_) anggen ngicalang pasang tumpuk tiga, upami :

Angklung =h*kÞ¡*,                              sungklit =su*kÞit/,

(e) Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami :

Pangkungtibah =p\С*tib;,       Pangkung karung =p\*Сkru*,,msl.

(2) Tengenanr,

     Saluiring tengenan r, mauah dados surang (__(), upami :

Sekar =s)k(,                               Karma =k(m,,msl.

(3) Tengenanh,

(a) Tengenanh,ring kecap panguntat kruna mauah dados bisah (__;),

upami :

Puseh =pus);,                  Lebih   =2bi;,,msl.

(b) Saluiring kruna lingga kalih kecap sane aksara wianjanannyane pateh tur makakalih polih tengenan h, makakalih mauah dados bisah (__;) yadiastun sampun kaanutang, upami:

Cahcah =c;c;,                   nyahcah =z;c;,

(c) Tengenan h, ring kecap pangawit kruna lingga sane kecap aksara wianjanannyane mabinayan, kantun manggeh tengenan h, upami :

Cihna =cihÂ,                              Bahni =bhÂi,,msl.

(d) Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami :

Asahduren =hs;duern/,,msl.

(4) Adeg-adeg

     Adeg-adeg patut kasurat :

(a) Ring panguntat kruna, upami :hdn/,, msl.

(b) Ring panguntat bagian lengkara wiadin panguntat lengkara, upami :

     Dugase nulis lamaran, I Nyoman mecik pelengan.

     duges nulisÞmrn/,  hi ezomn)ßciekæel\n/.

(c) Ring tengahing kruna kanggen ngicalang pasang aksara tumpuk tiga, upami :

tamblang = tm/bÞÞ*,      tamblingan =tm/bÞi\n/, ,msl.

 (d)           Ring tengahing lengkara kanggen ngamanggehang pasang, upami :

I Nyoman Widia =hi ezomn/ widê, ,msl.

 

(5) Polih Gantungan utawi Gempelan

     Tengenan ring tengah kruna, tengah bagian lengkara, miwah tengah lengkara polih gantungan utawi gempelan kasurat sakadi ring sor, upami :

Bakti =vkÓ,              sampi =smæi,, msl.

(6) Tengenan Majalan

     Tengenan majalan wantah kamanggehang sajeroning kruna (kruna

dwilingga miwah kruna satma), upami :

Enggal-enggal =eh\áelÀ\ál/, / eh\áel\gl/,, msl.

 

       B.   Kruna Lingga Tigang Kecap

     Suara e ring kecap pangawit kruna lingga tigang kecap kasinahang antuk :

(a) Lagna (ranah tradisional sane mawit saking basa Kawi miwah Sansekerta), upami :segara =S gR     , semaya =S     my,, msl.

(b) Pepet __),(ranah tradisional basa Bali), upami :

     ketimun =k)timun/, kebilbil =k)bilãil/, , msl.

(c) Pepet __), (ranah modern sane mawit saking basa Indonesia, basa daerah tiosan, miwah basa asing), upami :

     sekolah =s)ekol;,             sepeda =s)epd, , msl.

7.      Dwita

Dwita inggih punika aksara wianjana kagantungin antuk aksara wianjana sane pateh aksarannyane. Kruna sane madwita witnyane saking ued

kruna (akar kata) basa Sansekerta, upami :

Utara =útÓÓr,                             Yuda =yuaÒ, , msl.

8.   Pasang Pageh

Pasang pageh inggih punika pasang aksara sane sasuratannyane wantah asapunika. Kruna sane nganggen pasang pageh ketahnyane mawit saking basa Kawi miwah Sansekerta, upami :

Arjuna =Á(jun,                          Bupati =v Upti, , msl.

 

 

 

B.     Nyawis Pitaken

Indayng surat angkepan kruna ring sor antuk Aksara Bali!

1)      Dharmawangsa                       : ……………………………………………………………

2)      Truna Laksmana                     : ……………………………………………………………

3)      Pancasila                                 : ……………………………………………………………

4)      Tri Hita Karana                       : ……………………………………………………………

5)      Bhatara Indra                          : ……………………………………………………………

6)      Om Swastyastu                       : ……………………………………………………………

7)      Paksi Merak                            : ……………………………………………………………

8)      Banjar Sekar                           : ……………………………………………………………

9)      Karmaphala                             : ……………………………………………………………

10)  Batis Cangak                           : ……………………………………………………………

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

DAFTAR PUSTAKA

Antara, I G P. 1990. Apresiasi Sastra Bali.Yayasan Kawi Sastra Mandala.Yayasan Saba sastra Bali.Singaraja.

Tim Penyusun Buku Bahasa Bali. 2012. Widia Sari X. Denpasar: Sri Rama.

Tim Penyusun Buku Bahasa Bali. 2014. Sekar Mahanten X. Denpasar: Dwijaya Mandiri.

Tim Penyusun Buku Pedoman Pasang Aksara Bali.2002. Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.

Tingge, I Nengah.1984. Tata Basa Bali Ringkes. Singaraja: Indra Jaya.

Tingge, I Nengah. 1993. Celah-celah Kunci Pasang Aksara Bali. Singaraja: Indra Jaya.

Tingge, I Nengah.1994. Sor Singgih Basa Bali. Singaraja: Indra Jaya.

 

 

Tidak ada komentar:

Posting Komentar

TEMBANG PUPUH MACEPAT PSP 2024

  ·          Tembang Wajib Putri (Pupuh Semarandana)   Singgih Ratu Sang Hyang Widhi. Gung Aksama Iwang Tityang. Asung Paduka Manont...