Rabu, 02 November 2022

MATERI WANGUN KRUNA

 


 

WANGUN KRUNA

Kruna inggih punika pupulan suara (suara utawi wianjana) sané sampun madrué artos.

Kruna ring basa Bali wénten sané kawangun antuk awanda, duang wanda, tigang wanda,

petang wanda, limang wanda.

Nganutin Wangunnyané, kruna punika kepah dados :

1. Kruna Lingga

2. Kruna Tiron

3.Kruna Dwi Lingga

4.Kruna Polah

1. KRUNA LINGGA

Kruna lingga inggih punika kruna sané durung polih wewehan minakadi pangater, pangiring,

miwah seselan. Kruna lingga nganutin kecap/wanda, kepah dados :

1. Kruna Lingga nganutin kecap/ wanda

Nganutin kecap utawi wandanyané, kruna lingga wénten limang soroh luiré:

a. Kruna Lingga akecap/ awanda,

Umpami : bé, bok, joh, yéh, juk, tum, ron, mis, tua, téh miwah sané lianan.

b. Kruna Lingga kalih kecap/ kalih wanda,

Umpami : basang, bawak, barak, landung, lateng, bengu, pipis , tiuk, siap, kocap,

kuwir, miwah sané lianan.

c. Kruna Lingga tigang kecap/tigang wanda

Umpami : lascarya, semaya, semaga, purnama, celagi, lemari, pandita, semangka,

miwah sané lianan.

d. Kruna Lingga petang kecap/petang wanda,

Umpami : kaliasem, katibangbung, katilampa, miwah sané lianan.

e. Kruna Lingga limang kecap/limang wanda,

Umpami : katiwawalan, kalisasuan, katimumulan,miwah sané lianan

2 KRUNA TIRON

Kruna tiron inggih punika: kruna sané sampun polih wewehan (afiks). Kruna tiron yéning selehin

mawit saking kruna tiru polih pangiring [- an], dadosnyané kruna tiron punika tiruan saking

kruna lingga. Wewehan sané ngwangun kruna tiron punika luiré: pangater (prefiks), seselan, (infiks),

pengiring (sufiks), miwah gabungan wewehan (konfiks).

2.1 Pangater

Pangater punika magenah ring arep (ngater) kruna lingga. Luiré: N- (anusuara), ma-, ka-,

sa-, pa-, pi-, a-, pari-, pati-, maka-, saka, kuma-. Ri sajeroning wangun kruna antuk pangater

N- (anusuara) wénten sané patut uratiang. Pangater N- taler kabaos anusasika. Kruna lingga sané

mapangater antuk anusuara ketah kabaos kruna polah. Wangun pangeter anusuara : ny, m, n, ng,

yéning kruna linggané mapurwa antuk wianjana (konsonan) k, g, muah suara vokal: a, i, u , é, o, e,

miwah ardhasuara (semivokal): y, r, l, w, anusuarané ng-. sakadi: kandik dados ngandik, gunting

dados ngunting, rereh dados ngrereh.

2.2 Seselan

Seselan magenah ring tengahing kruna lingga. Yéning kruna linggannyané mapurwa antuk

suara (vokal), seselan punika magenah jeng ring ajeng kruna lingga. Yéning kruna linggannyané

mapurwa antuk wianjana (konsonan), punika magenah ring pungkur wianjana kapertama ring kruna

lingga punika, sakadi :

2.1 Seselan [- in -]

Upami: Surat dados sinurat

Raksa dados rinaksa

Ucap dados inucap

Sungsung dados sinungsung

Sahur dados sinahur

2.2 Seselan [ - um - ]

Upami: Turun dados tumurun

Seken dados sumeken

Sanggup dados sumanggup

Atur dados umatur

2.3 Seselan [ - ël - ]

Upami: Tapak dados tlapak

Tusuk dados tlusuk

2.4 Seselan [ - ër - ]

Upami: Késék dados kresek

Gigi dados grigi

5.3 Pangiring

Manut krunannyané, pangiring punika magenah ring pungkuring (ngiringang) kruna lingga,

luiré : [-ang ], [ -in ],[-an ], [-a ], [ -n ], [-ing], [ -é ], [-né ].

Pengiring [-ang ]

Upami : penékang, gedénang, msl

Pangiring [-in]

Upami : jemakin, isinin, belinin, msl

Pangiring [-an]

Upami : tegehan, jegégan, dawanan, gedénan, msl

Pengiring [-a]

Upami : amaha, jagura, abana, gisina, anggona, msl

Pangiring [-n]

Upami : bukun tiangé, mémén tiangé, pipin I Luhé, msl

Pengiring [-ing]

Upami : sajeroning, purnamaning, kalaning, msl

Pangiring[ -é ]

Upami : dokaré, gunungé, tukadé, potloté, sampiné, msl

Pangiring [-né]

Upami : dokarné, batisné, jaranné, msl

5.4 Gabungan Wewehan

Luiré : [ ma-an ], [ ka-an ], [ bra-an ]

Upami : masambatan, majaranan, makapalan, masileman, msl

Upami : kasengsaran, kasugihan, karahayuan, kadituan, msl

Upami : bragedegan, brakapakan, msl


DAFTAR PUSTAKA:

-BUKU UDIANA SASTRA: DISDIKPORA PROVINSI BALI

Tidak ada komentar:

Posting Komentar

TEMBANG PUPUH MACEPAT PSP 2024

  ·          Tembang Wajib Putri (Pupuh Semarandana)   Singgih Ratu Sang Hyang Widhi. Gung Aksama Iwang Tityang. Asung Paduka Manont...