Senin, 05 November 2018

MATERI PASANG AKSARA BALI



MATERI AJAR BAHASA BALI
(I WAYAN SUARDIKA, S.Pd.)


PASANG AKSARA BALI


Pangresep Indik Aksara Bali
Aksara Manut Kawigunannyane
Aksara inggih punika gambar suara utawi lambang suara.Manut Bapak Wayan Simpen AB,
ring bukunnyané sané mamurda Pasang Aksara Bali, Aksara punika wénten kalih warna inggih
punika :
• Aksara Suara (vokal)
• Aksara Wianjana (konsonan)
Salanturnyané manut ring kawigunanipun aksara punika kapalih dados tigang soroh luiripun :
* Aksara Wréastra inggih punika aksara sané kanggén nyuratang bahasa Bali lumrah, upami
: urak, pipil, pangéling-éling, miwah sané lianan. Wimba aksarane puniki inggih punika
14 Aksara Bali UDIANA SASTRA
Aksara suara miwah Aksara Wianjana
* Aksara Swalalita inggih punika aksara sané kanggén nyuratang Basa kawi, Jawi Tengahan,
Sanskerta. Upami : Kidung, Kakawin, Parwa, miwah Sloka. Akeh aksarane wenten 47
inggih punika aksara suara 14 miwah aksara wianjana 33 aksara suara punika taler dados
pangangge suara tur madue suara kekalih sane kewastanin suara hreswa, miwah dirga.
* Aksara Modré inggih punika aksara sané kanggén nyuratang indik kadiatmikan. Upami :
japa mantra miwah rerajahan.
Ring sajeroning papalihan aksara sané kamedalang olih Bapak Wayan Simpen, wénten sujana
sané tiosan taler ngamedalang papalihan aksara Bali. Manut Prof. Dr. I Gusti Ngurah Bagus,
sané mamurda ” Proses Pengolahan Daun Lontar Sebagai Bahan Baku Penulisan Aksara Bali”,
salanturnyané ngepah aksara punika manut fungsinyané, aksara Bali punika kaepah dados kalih
soroh, inggih punika:
• Aksara Biasa;
• Aksara Suci (Bagus , 1980:12).
Salanturnyané kepahan aksara punika katlatarang sakadi bagan ring sor puniki, sané kaketus
saking buku Prof. I Gst. Ngr. Nala :
(Ngurah Nala, 6:2006)
5.1.1 Aksara Wreastra
Sané kaucap aksara biasa inggih punika Aksara Wreastra lan Aksara Swalalita. Kaucap aksara
biasa mawinan aksara-aksara punika sampun ketah kauningin lan kaanggén olih masyarakat Baliné
ring sajeroning nyurat aksara Bali.
A. Aksara Wreastra
h, n, c, r, k, d,t, s, w, l, m, g, b, \, p, j, y, z,
5.1.2 Aksara Swalalita
Aksara Swalalita inggih punika Aksara Bali sané kaanggé nyurat Basa Kawi, Basa Kawi
Tengahan, lan Basa Sansekerta, minakadi kidung lan kekawin. Aksara Swalalita kakepah dados

Aksara Bali
Aksara Biasa Aksara Suci
Wijaksara
(Aksara swalalita +
aksara amsa)
Modre
(Aksara lukisan
magis)
Swalalita
(Aksara kesustrareraan
Kawi) 47 aksara
Wreastra
(Aksara Sehari-hari)
18 aksara

 Aksara Bali 15
Aksara Suara (huruf vokal) lan Aksara Wianjana (huruf konsonan).
A. Aksara suara (huruf vocal)
Á, I, U, E, O, E
B. Aksara Wianjana (huruf konsonan)
Aksara Wianjana (huruf konsonan) kaepah dados limang warga aksara, minakadi: Kantia,
Talawia, Murdania, Dantia lan Ostia. Kepahan warga aksaranyané sakadi ring sor :
C. Warga Aksara
Aksara
5.1.3 Aksara Modré
Aksara Modré sané kaucap lukisan, mawinan aksara punika mawit saking pupulan Aksara
Swalalita sané kawewehin panganggé-panganggé aksara lan gambar, mawinan dados “aksara
mati“, sané méweh antuk ngwacén.
Aksara Modré puniki kawigunannyané dados lambang, simbol utawi nyasa,. kaanggén
negesin watesan lan artos saking aksara Modré, manut ring silih sinunggil kutipan saking pakar
indik Aksara Modré, minakadi ring sor puniki:
“Aksara Modré inggih punika aksara sane kaanggen nyurat indik kadiatmikan, minakadi: japa,
mantra, prelambang (simbol) ring sajeroning upakara keagamaan, doa-doa lan ilmu gaib”. (Nyoman
Kaler, tanpa angka tahun).
Manut Suasta, Ida Bagus Made (2002:39 ), Aksara Modré inggih punika Aksara Bali sané ketah
kaanggén nyurat téks-téks kebatinan sané madrué sifat magis, sané aksaranyané akéh nganggén
panganggé aksara lan lambang-lambang sané sampun wénten ring sajeroning kebudayaan Bali.

16 Aksara Bali
Aksara Modré inggih punika aksara sané katutup antuk anusuara, sané méweh antuk kawacén
mawinan ngamolihang makudang-kudang pengangge minakadi:: busana/panganggé aksara lan
akéh variasinyané, sané nénten manut ring aturan tata bahasa Bali (Nala, I Gst Ngurah, 2006:28).
Manut ring tigang bebaos ring ajeng, kawéntenan pematut indik aksara Modré, inggih punika
aksara sané akéh nganggén panganggé/busana aksara, aksara simbol lan madué sifat kegaiban,
sané nadosang aksara punika méweh antuk kawacén. Ring sajeroning kahuripan sosial réligius
masyarakat Bali sané sujati, utaminipun sapasira sané teleb melajahin aksara puniki, patut kawantu
antuk kamus utawi penuntun mangda prasida wikan ngwacen Aksara Modre punika minakadi

Pidabdab 5. Pangresep Indik Pasang Aksara Bali
5.1 Tengenan
Pasang Aksara Bali tegesnyané uger-uger sané kaanggén nyurat ring sajeroning Aksara Bali
Tengenan inggih punika aksara wianjana sane suara vokalnyane nenten wenten utawi Aksara
Wianjana sane nengen. Contonyane bisah, cecek, surang lan adeg-adeg. Yening imbangang ring
aksara Dewanagari, bisah kawigunannyané pateh ring wisarga, cecek kawigunan nyané pateh ring
anusuara, adeg-adeg kawigunannyané pateh ring tanda wirama.
Simbol
Alfabet Fonetis
Internasional
Genah sasuratan Wastan aksarane
[h] Ring ungkur
aksara bisah
[r] Ring duur aksarane
surang
[ŋ] Ring duur aksarane
cecek
- Ring ungkur
aksara adeg-adeg
5.1.1Tengenan \,
Tengenan \, ring kecap panguntat kruna, mauah dados cecek (..,...), upami:
pucung = pucu*, blulang = bÞ¡l*,
rendang = ÏnÑ*, barang = br*,
miwah sane lianan.
(a) Saluiring Kruna Lingga kalih kecap sane wianjanannyane pateh tur makakalih polih tengenan
\, makakalih dados cecek (..,...) yadiastun sampun kaanusuarayang utawi polih
seselan -er- miwah -el-, upami:
UDIANA SASTRA Aksara Bali 19
cangcang = c*c*, nyangcang =z*c*,
bengbeng = eb*eb*, brengbeng = ebÉ*eb*,
kungkung = ku*ku*, Klungkung = kÞ¡*ku*,
miwah sane lianan.
(b) Tengenan \, ring kecap pangawit Kruna Lingga sane aksara wianjanannyane mabinayan,
kantun manggeh tengenan, \, upami :
bungsil = bu\Šil«, panggang = p\á*,
tinggah = ti\á;, jangkrik = j\ÐÉik«
miwah sane lianan.
(c) Tengenan \, ring kecap pangawit kruna-kruna ring sor mauah dados cecek (..,...) anggen
ngicalang pasang tumpuk tiga, upami:
angklung = h*kÞ¡*, sungklit = su*kÞit/,
jungkling = ju*kÞ&, nyungkling = zu*kÞ&,
miwah sane lianan.
(d) Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami:
Pangkungtibah = p\С*tib;,
Pangkungkarung = p\С*kru*,
miwah sane lianan.
1.1.2 Tengenan ( r) r,
Saluiring tengenan r, mauah dados surang (.......(), upami:
sekar = s)k(, gelar = g)l(,
karma = k(m, pidarta = pid([,
miwah sane lianan.
20 Aksara Bali UDIANA SASTRA
1.1.3 Tengenan (h) h,
(a) Tengenan h, ring kecap panguntat kruna mauah dados bisah (.....;), upami:
puseh = pus) ;, kaliakah =klihk;,
lebih = 2bi;, seseh = eses;,
miwah sane lianan.
(b) Saluiring Kruna Lingga kalih kecap sane aksara wianjanannyane pateh tur makakalih
polih tengenan h, makakalih mauah dados bisah (......;) yadiastun sampun kaanutang, upami:
cahcah = c;c;, nyahcah = z;c;,
kohkoh = ekoeko;, ngohkoh = e\o;eko;,
(c) Tengenan h, ring kecap pangawit Kruna Lingga sane kecap aksara wianjanannyane mabinayan,
kantun manggeh tengenan h, upami:
cihna = cihÂ, brahmana = bÉohßx,
lahru = lhɱ, bahni = bhÂi,
miwah sane lianan.
(a) Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami:
Asahduren = hs;duern/, Asahgobleg = hs;egoebÞg/,
1.1.4 Adeg-adeg (......./ )
(a) Ring panguntat kruna, upami:
adan = hdn/, budal = budl/,
malaib = mlhib/, kajengklok= kej*ekÞok/,
miwah sane lianan.
(b) Ring panguntat bagian lengkara wiadin panguntat lengkara, upami:
Dugase nulis lamaran, I Nyoman mecik pelengan.
dugesnulisÞmrn/,hiezomnß)ciekæel\n/.
Emboke ngadep poh di peken.
hieMãÿekÂ\d)epæo;dip)k)n/.
(c) Ring tengahing kruna utawi lengkara kanggen ngicalang pasang aksara tumpuk tiga, upami:
UDIANA SASTRA Aksara Bali 21
tamblang = tm/bÞ*, gemblong = egm/ebÞ*o,
samblung = sm/bÞ¡*, Tamblingan = tm/bÞi\n/,
miwah sane lianan.
(d) Ring tengahing lengkara kanggen ngamanggehang pasang upami:
I Nyoman Widia.
hiezomn/widê.
Watek ksatriane ngamuk.
wt)k/k×tiÉyen\muk/.
Pakeling :
Adeg-adeg kasurat ring tengahing lengkara kanggen nyinahang aksara ardasuara sakadi wianjana
mangda nenten iwang ngwacen, upami:
Sira sane ngemit rainidane?
sirsen\)mit/rhinÀiden.
5.2 Tengenan Majalan.
Tengenan majalan pacang wenten yening kruna sane ring ajeng mapanguntat antuk aksara
nengen tur kruna utawi pangiring ring pungkurnyane kakawitin antuk aksara suara, upami:
mata (+n) + ai matanai = mtnhi,
tegeh + an tegehan = t)g)hn/,
Yening wenten kruna mapurwa antuk anusuara mapepet patut nganggen pepet.
Nga + mitrain = mitra \mitÉhinid.
Ngemitrain = ngemit \)mitÉhinid.
Pakeling :
(a) Tengenan majalan wantah kamanggehang sajeroning kruna (Kruna Dwi Lingga
miwah kruna satma), upami:
enggal-enggal = eh\áelÀ\ál/, /eh\áel\ál/,
jebugarum = j)bugÀrum/, / j)bugrum/,
miwah sane lianan.
(b) Tengenan majalan ketahnyane wantah kanggen ngamanggehang guru-lagu ring
sajeroning kekawin.
22 Aksara Bali UDIANA SASTRA
5.3 Gantungan Lan Gempelan
Tengenan ring tengah kruna, tengah bagian lengkara, miwah tengah lengkara polih gantungan
utawi gempelan kasurat sakadi ring sor, upami:
bakti = vkÓi,
sampi = smæi,
Yen tonden pragat gaene = eyenÓoenÑnæÉgtáehen...................
miwah sane lianan.
5.4 Kruna Lingga Tigang Kecap
Suara e /ø/ ring kecap pangawit Kruna Lingga tigang kecap kasinahang antuk :
(a) Lagna (ranah tradisional sane mawit saking basa Kawi/Sanskerta),upami:
segara = Sÿgr, negara = Nÿgr,
semadi = sMÿai, semaya = smy,
(b) Pepet ....), (ranah modern sane mawit saking basa Indonesia, basa daerah tiosan, miwah
basa asing), upami:
sekolah = s)ekol;, bendera = b)enÑr,
sepeda = s)epd, sepatu = s)ptu,






Baligrafi (Kaligrafi)
Ring sajeroning panglimbak aksara Bali manut pakibeh aab jagaté mangkin salian Aksara
Modré sané marupa wangun sakral ring sajeroning aksara lan kebudayaan Bali taler wénten sané
kawastanin Kaligrafi utawi sané kabaosan Kawadi Sastra. Indik Kaligrafi punika sujatiné nénten
pinaka cihna pengaruh Islam utawi boya sangkaning pengaruh kebudayaan Islam sakémawon
Kaligrafi utawi kawadi sastra punika wantah rarékan sané marupa pakilitan-pakilitan aksara sané
kawentuk utawi kawangun nganutin dasar pikayunan sang Kawi utawi sang sané makarya indik
Kaligrafi utawi kawadi sastra punika.
Kawéntenan Kaligrafi sawiaktiannyané
wénten ring makudang-kudang negara ring
jagaté utamanyané panegara-panegara sané madué
tradisi tata tulis aksara sané anut ring kawéntenan
pengaruh pakilitan saking kebudayaan-kebudayaan
siosan, dadosnyané indik Kaligrafi
utawi kawadi sastra punika prasida kawangun
kawentuk makadasar wantah panegara utawi
ring dija kebudayaan aksara punika nglimbak
prasida kawangun struktur Kaligrafi utawi kawadi
sastra, sakadi ring panagara Cina, Jepang, India
taler ring makudang-kudang wewidangan daérah ring panegara Indonésia makadinya ring sajeroning
kebudayaan Sunda, Jawa, taler ring kebudayaan Bali. Yéning ring Bali, Kaligrafi utawi
kawadi sastra punika dados kawangun mawiwit saking aksara swalalita miwah aksara wreastra
sané kajangkepin antuk panganggé suara lan panganggé tengenan. Yéning Kaligrafi utawi kawadi
sastra punika prasida kawentuk nganutin rarékan sang sané nyurat pikolihnyané manut dasar ésté-
Pidabdab 5. Pangresep indik Kaligrafi
5.1 5.1 Teges Kaligrafi
Kruna kaligrafi madué pamiteges nyurat aksara nganggén pena. Ring panegara sané
masyarakatnyané magama Islam, kaligrafi puniki sampun akéh kauningin. Makéh kréasi kaligrafi
sané kakawi wit saking huruf alif (pinaka simbol Allah) kantos lukisan utawi gegambaran ring
kitab makéh nganggén kaligrafi. Kaligrafi ring Bali utamannyané sané mapaiketan sareng Agama
Hindu kamanahang wangun-wangun aksara sané becik tur ngulangunin. PrasIda kajajarang istilah
kaligrafi puniki sareng modré ring Bali. Kaligrafi puniki untengnyané indik lango utawi kalanguan
wangun aksara ri kala ngawi.
Ring Bali wénten akéh sorohan aksara, minakadi aksara
anceng pinaka singkatan saking kruna-kruna. Minakadi, sa sané
maarti sarana, ma sané mateges mantra miwah sané lianan.
Ring sakancan kauripan para jana Baliné, utamannyané sané
mapaiketan sareng agama, aksara puniki madué genah sané inggil.
Sampun akéh para jana Baliné nyurat aksara ring lontar nginggilang
kalanguan aksara. Punika taler ring gegambaran utawi lukisan,
wénten silih tunggil seniman sané makarya lukisan indik aksara
puniki sané kabaos modré sané kalimbakang ring ranah modéren.
26 Aksara Bali UDIANA SASTRA
Yadiastun nénten sakadi ring rerajahan-rerajahan modré sakéwanten unteng pikayunan sané
kambil inggih punika modré. I riki prasIda kacingakin wangun aksara Bali kasurat mangda sayan
ngulangunin miwah becik. Conto kaligrafi sakadi sané kakaryanin olih I Gusti Ngurah T.Y., pelukis
sané makarya gegambaran madasar indik rerajahan. Wénten taler lukisan lianan sané mamurdha
pangider Nawa Sanga.
5.2 Pasang Pageh
Pasang Pageh teges ipun pasang aksara sané sasuratan ipun mula wantah asapunika, nénten
dados karobah. Kruna-kruna sané kasurat antuk pasang pageh, katah mawit saking basa Jawa Kuna,
miwah basa Sanskerta, miwah basa saking nusantara tiosan. Ring sajeroning basa lan aksara Bali,
indik kawéntenan Pasang Pageh punika taler ninutin sané kawastanin bina arti, sané kawéntenan
nyané madaging indik: artos kruna, miwah unteng kruna
Madasar antuk parindikan punika, yéning pacang natasang pisan indik kawéntenan Pasang
Pageh, punika wawu pacang prasida karesepang, yening sampun wikan ring kawéntenan basa
Jawa Kuna taler ring basa Sanskerta, punika sané pinaka dasar mangdané prasida resep ring
sajeroning paplajahan indik Pasang Pageh puniki. Ring sor puniki wantah conto-conto kruna sané
ngranjing pinaka kruna pasang pageh, luir ipun :
No Kruna Basa Jawa Kuna Basa Sanskerta
1. Àgama.
2. Úakti.
3. Mahà.
4. Ramya.
5. Deúa.
6. Daúa.
7. Natha.
8. Dùta.
9. Wulan.
10. Pùjà.
5.3 Imba Nyurat
Pasang pageh inggih punika pasang aksara sane sesuratannyane wantah asapunika. Kruna
sane nganggen pasang pageh ketahnyane mawit saking basa Kawi miwah Sanskerta, upami:
Arjuna = Á(jun, nata = noq,
gora = efor, madia = maê,
bupati = vUpti, prabu = pÉvu,
desa = ed´, indria = ÷dÑÉiy,
5.4 Dwita
Dwita inggih punika aksara wianjana kagantungin antuk aksara wianjana sane pateh
aksarannyane. Kruna sane madwita witnyane saking ued kruna (akar kata) basa Sansekerta,
Upami:
Uttara = útÓr, Yuddha = yudÒ,
UDIANA SASTRA Aksara Bali 27
Buddha = budÒ, Citta = citÓ,
Pakeling :
Dwita malarapan antuk surang nenten kamanggehang, upami:
Karna = k(xÃ, k(x,
Ri sampun prasida natasang conto-conto kruna sané ngranjing pinaka Pasang Pageh, ring
sor puniki taler kaunggahang kruna – kruna pasang pageh sané marupa kruna bina arti, inggih
punika kruna sané ring sajeroning pangucapannyané karasa tur kapiragiang pateh, nanging ring
sajeroning nyuratang pasang pagehnyané mabinayan antuk pamiteges saking tanda – tanda
diakritik sane magenah ring soang-soang hurufnyané.


Imba Baligrafi

Tidak ada komentar:

Posting Komentar

TEMBANG PUPUH MACEPAT PSP 2024

  ·          Tembang Wajib Putri (Pupuh Semarandana)   Singgih Ratu Sang Hyang Widhi. Gung Aksama Iwang Tityang. Asung Paduka Manont...