Senin, 05 November 2018

MATERI EJAAN BALI LATIN



EJAAN BALI LATIN


Pamahbah.
Bahasa Bali pinaka silih sinunggil bahasa daerah di Indonesia sane
madwe tradisi tulis nganggeaksara Bali. Bahasa daerah siosan ring nusantara sane
madwe aksara khusus ring tradisi tulisnyanesekadi: bahasa Jawa madue aksara
Jawa (onocoroko), bahasa Batak madueaksara Batak, bahasa Bugis madueaksara
Bugis, bahasa Bima madueaksara Lontara. Bahasa Bali maduekalih sistem
penulisan, nggih punika penulisan bahasa Bali ngangge aksara Bali lan penulisan
bahasa Bali ngangge aksara latin.
Sistem penulisan bahasa Bali ngangge aksara latin sampun sering
kamargiang penyempurnaan penulisan bahasa Bali ngangge aksara latin sampun
kalaksanayang seminar utawi lokakarya sane ngrauhang pakar-pakar bahasa Bali.
Upaya-upaya punika sampun kamargiangngawit warsa 1915 sane mikolihang
uger-uger nyurat basa Bali antuk sastra latin” sane kasusun oleh I Made Kaler
lan I Made Pasek. Penulisan bahasa Bali ngangge aksara latin sampun naen
kaubah Ejaan Bahasa Indonesia kaubah, saking ejaan Ch. A. van Ophuysen dados
Ejaan Suwandi, warsa 1947. Duk tanggal 18 Maret 1974, Menteri Pendidikan
dan Kebudayaan nagmijilang keputusan ngeninin penulisan Bahasa Daerah Bali,
Jawa, dan Sunda nganggeaksara latin sane kaanutangsareng Ejaan Bahasa
Indonesia Yang Disempurnakan (EYD).

2. Pangawigunaan Aksara Kapital
1) Aksara kapital utawi aksara agengkasurat ring kruna pertama
sajeroning lengkara.
umpama:
Made numbas topong.
Lakar kija jani?
2) Aksara kapital kaangge ring aksara pertama petikan langsung .
Umpama:
Ipun mataken “malih pidan tiang tangkil meriki malih?”
“Payu luas ke Badung?” bapane matakon
3) Aksara kapital kaangge aksara pertama ring ungkapan sane mapaiketan
sareng Sang hyang Widhi, keagamaan, lan kitab suci.
Umpama:
Om Awighnamastu Nama Sidham
Om Swastyastu
4) Aksara kapital kaanggering aksara pertama wasta gelar kehormatan,
keturunan, lan keagamaan sane kasarengin wasta jadma.
Umpama:
Ida Pedanda Made Gunung
Mangku Dalem peed
Aksara kapital nenten mangge ringaksara pertama wasta gelar kehormatan,
keturunan, dan keagamaan sane nenten kasareng wasta
Umpama:
Karma banjare benjang pacang ngrauhang pedanda
5) Aksara kapital kaangge ring aksara pertama wasta jabatan, gelar, lan
pangkat sane kasarengin wasta jadmautawi dados pagentos wasta
jadma, wasta instansi utawi genah.
Umpama:
Gubernur Made Mangku Pastika
Profesor Ida Bagus Mantra
Bupati Buleleng
Dr. I Made Linggih
5
Brigjen Wayan Lempot
Aksara Kapital nenten mangge dados aksara pertama wasta jabatan
lan pangkat sane nenten kasarengin wasta jadma, instansi, utawi
wastan genah.
Umpama:
Malih pidan pacang milih bupati
Undiksha sampun akehmadue profesor
6) Aksara kapital manggering aksara pertama unsur-unsurwastajadma.
Umpama:
I Gusti Ngurah Bagus
Ni Luh Wiratmi
7) Aksara kapital manggering aksara pertama wasta bangsa, suku bangsa,
lan bahasa.
Umpama:
basa Inggris
suku Dayak
Aksara kapital nentenmanggeringaksara pertama wasta bangsa, suku
bangsa, lan bahasa sane manggeringwentuk dasar kruna turunan.
Umpama:
Krunane ene tusing patut indonesiayang
8) Aksara kapital manggeringaksara pertama wasta tahun, bulan, rainan,
lan peristiwa sejarah.
Umpama:
tahun Saka
sasih Kalima
rahinan Saraswati
Monumen Puputan Margarana
Aksara kapital nenten manggeringaksara pertama peristiwa
sejarahsane nenten mangge dados wasta.
Umpama :
Ia demen melali ke monument-monumen ane ada di Bali.
9) Aksara kapital manggeringaksara pertama wasta geografi
6
Danu Batur
Tukad Pakerisan
Pulo Bali
Aksara kapital nenten manggering aksara pertama istilah geografisane
nenten dados unsur wasta.
Umpama:
Tiang mancing di tukade.
Aksara kapital nenten manggeringaksara pertama wasta geografi
sane kaangge wasta soroh.
Umpama:
gula bali
tabia lombok
10) Aksara kapital manggeringaksara pertama samian unsur wasta Negara,
lembaga pemerintahan lan ketatanegaraan, taler dokumen resmi
Umpama :
Dewan Perwakilan Rakyat
Desa Pakraman Baturiti
Banjar Kalibukbuk
Dinas Pendidikan Kabupaten Buleleng
Sekaa Teruna-Teruni Cipta Jagadhita
Aksara kapital nenten manggeringaksara pertama kruna sane nenten
wasta resmi negara, lembaga pemerintahan lan ketatanegaraan, badan
hokum, taler nama dokumen.
Umpama :
Ia jani suba dadi anggota sekaa teruna.
Kaliuntu mangkin sampun dados desa pakraman.
11) Aksara kapital mangge ring aksara pertama nyabran unsur wasta
wangun ulang sempurna sane wenten ring wasta badan, lembaga
pemerintahan lan ketatanegaraan, taler dokumen resmi negara.
Umpama :
Undang-Undang Dasar 1945
Awig-Awig Desa Pakraman Baturuti
7
12) Aksara kapital mangge ring aksara pertama samian kruna (termasuk
semua unsur kata ulang sempurna) ring wasta buku, majalah, surat
kabar, lan judul karangan, sejaba krunaring, sane , teken, antuk, lan lan
.
Umpama :
Tiang sampun polih nyelang novel Katemu ring Tampaksiring.
Ia demen ningehan satua I Bawang teken Kesuna
Aksara kapital mangge ring aksara pertama kruna penunjuk
paiketan keluargasekadi bapa, meme, beli, ida, embok, sane mangge ring
panyapa
Ngudiang Meme ka peken?
Malih pidan Ida pacang rauh?
Aksara kapital nenten mangge ring aksara pertama kruna panujuh
paiketanpasemetonan sane nenten mangge ring panyapa.
Umpama :
Ia tusing demen ngelah embok.
Catetan:
Penyuratan wastan jadma Penulisan nama orang, geografi, lembaga,
miwah sane siosan sapatutnyane kaanutang sareng pedoman ejaan niki,
sajabaning wenten pertumpama ngan sios saking sejarah lan hukum.
3. Pangawigunaan Aksara Sendeh
1) Aksara sendehring cetakan mangge nyurat wastan buku, majalah, lan
surat kabar sane kakutip ring tulisan.
Umpama :
Lontar Niti Sastra maosang indik pemerintahan
Ring tabloid Bali Aga wenten indik wariga
2) Aksara sendehring cetakan kangge negesang utawinyiosang aksara
pahan kruna, kruna, utawi kelompok kata.
Umpama :
Krunamabajumawit saking kruna linggabaju polih
pangeterma8
3) Aksara sendehkaangge taler nyurat ungkapan asing sane durung
prasida kaserap samian ka bahasa Bali.
Umpama :
I Made ngaepassportdi Kantor Imigrasi
4. Penulisan Kata Dasar
1) Kruna sane marupa kruna lingga kasurat masikian.
Umpama :
Ia meli tabia
2) Kruna lingga sane marupa pengulangan wanda kruna kasurat
atep.Umpama :
jekjek
pakpak
3) Suara [ǝ] (pepet) ring pungkur kruna lingga kasurat antuk /a/.
Umpama :
jaja
sela
uma
4) Suara [ǝ] (pepet) ring wanda pertama kruna lingga sane kawagun kalih
wanda utawi tigang wanda kasurat antuk /e/.
Umpama :
meka
teka
segara
sekala
5) Suara [w] sane ngawitin kruna-kruna sane kawangunolih awanda kasurat
antuk aksara /w/.
Umpama :
was
wél
6) Suara [h] ring ajeng lan tengan kruna sane nenten kaucapang, nenten
kasurat.
9
Umpama :
ujan
luu
7) suara [h] sane kaucapang ring arep, tengah, utawi ring pungkur kruna,
kasurat antk/h/.
umpama :
Hindu
maha
aluh
8) Wianjana rangkepan ring kruna-kruna sane mawit saking bahasa Jawa
Kuna lan Sansekerta kasurat antuk siki aksara.
Umpama :
citta kasurat dadoscita
uttama kasurat dados utama
9) Suara ny sane kasarengin suara clan j kasurat antuk aksara /n/.
Umpama:
pancing
banjar
10) Suaraj sane kasarengin olih suara ny kasuarat antuk aksara /d/.
Umpama :
adnyana
pradnyan
5. Penyuratan Kruna Turunan
1) Wewehan (pangater, seselan, pangiring) kasurat atep sareng kruna
lingganyane.
Umpama :
madagang
dumadi
tusuka
2) Yening kruna lingga marupa pupulan kruna, pangater, utawi pangiring
kasurat atep sareng kruna sane nyarengin utawi numunin.
10
Umpama :
Uyak cicingang
aud kelorang
3) Yening kruna lingga marupa pupulan kruna polih pangater lan
pangiring sapisanan, unsur gabungan kruna kasurat atep.
Umpama :
kajananuragan
4) Anuswarang-sane raket ring kruna lingga sane mapurwa suara y, r. l, w
kasurat sekadi ring sor.
Umpama :
ngyasayang
ngrayunan
nglalab
ngwayang
5) Pangater ma-sane raket ring kruna lingga sane mapurwa suaray, r. l, w
kasurat sekadi ring sor.
Umpama:
mlaib
myasa
mrasa
mwarna
6) Pngater ka-, ma-, maka-, kuma-, pra-, pa, sa-, sane ring bahasa sadinadinakasuarayang
kǝ, mǝ-, makǝ-, kumǝ-, prǝ-, pǝ, sǝ-,kasurat antukka-,
ma-, maka-, kuma-, pra-, pa,dan sa-.
Umpama :
katusuk
magae
makapatpat
kumanyama
prakanggo
pagae
sajagat
11
7) Suaraǝ(pepet) ring seselan-er-lan -el-kaicalang santukan nenten
kaucapang.
Umpama :
grigi
tlapak
Kruna-kruna sane madaging gugus konsonankasurat tanpa aksara
ering pataranya.
Umpama :
mantra
caplok
8) Yening silih sinunggil unsur pawangunan kruna kaangge sajeroning
kombinasi, gabungan kruna punika kasurat atep.
Umpama :
prakarya
swakarya
9) Ring kruna-kruna dwipurwa, panyuratannyane kasugat ngannge
aksara e.
Umpama :
geguritan
jejaitan
6. Sesuratan Dwi Lingga
Wangun Dwi lingga kasurat jangkep antuk nagingin tanda hubung
1) Wangun dwisama lingga
Umpama :
cerik-cerik
barak-barak
2) Wangun dwisamatra lingga
Umpama:
sledat-sledet
kelad-keled
3) wangundwimaya lingga
12
umpama :
ali-ali
katang-katang
7. Sesuratan Pupulan Kruna
1) Unsur pupulan krunasane lumrah mawasta kruna satma kasurat
palas.Umpama:
biu kayu
gedang renteng
kacang lindung
2) Unsur pupulan sane sampun masikian kasurat atep.
Umpama :
jebugarum
matanai
8. Sesuratan Kruna Pagentos
Kruna pagentos-ida , -ipun, -nya, -nyane, lan –dane kasurat atep sareng kruna
ring arepnyane yening maosang padruwean.
Umpama :
rabinida
bapanipun
emboknyane
9. Sesuratan Kruna Pangarep
Kruna Pangarep;di, ri, ring, ka, ba, lan I kasurat palas sareng kruna sane
nyarengin.
Umpama :
di rurunge
ri kala
ring temboke
ka carik
ba daja
13
i puan
10. Sesuratan Kruna Pangentos
Kruna sandang i , ni, si, sang, dang, hyang, sang hang kasurat palas saking
kruna sane nyarengin.
Umpama :
i raga
i bojog
i bapa
Sang Bima
Dang Guru Drona
11. Sesurata Penulisan Partikel
Partikel kapalasang saking kruna sane numinin utawi sane nyarengin antuk
tanda koma.
Umpama :
Kema, ja!
Beh, ngoyong dogen!
Ngudiang, sih, mai?
12. Sesuratan Pralambang Wilangan
1) Sesuratan pralambang wilangan sane polih pangiring -an nyarengin
pamargi ring sor.
Umpama :
50-anutawi seketan
1000-anutawi siyuan
2) Pralambang wilangan ring arep lengkara kasurat antuk aksara.
Umpama :
Dasa talian ane tagiha teken I Made
Angka sane nujuhang wilangan utuh sane ageng prasida kasurat
agabian mangda elah ngwacen.
14
Umpama:
I Bapa nyilih pipis 175 yuta rupiah
3) Wilangan nenten perlu kasurat antuk angka lan aksara sapisanan ring
teks sajaba ring dokumentasi resmi sekadiaktalan kuitansi.
Umpama:
Meme meli kucit dasa ukud.
Meme ngadep don biu 25 lepit
Boya:
Meme meli kucit 10 ( dasa) ukud.
Meme ngadep don 25 (selae) lepit.
4) Yening wilangan sane kasurat ngangge angka lan aksara,
panyuratanne musti tepat.
Umpama:
Kuitansine ento madaging sesuratan Rp.1.560.000
(ayuta limangatus nem dasa tali rupiah.
13. Sesuratan Tanda Baca
1) Tanda Titik (.)
a. Tanda titik (.)kaanggen muputang lengkara sane nenten pitaken utawi
panguduh.
Umpama :
Meme meli kucit dasa ukud.
Meme ngadep don biu 25 lepit.
b. Tanda titik (.)kaangge ring pungkur anceng (singkatan) wastan jadma.
Umpama :
Md. Geloh
Kt. Dampuk
c. Tanda titik (.)kaangge ring pungkur anceng (singkatan) wastan gelar,
pangkat, jabatan.
Umpama :
Dr. Padma
Prof. Dr. Karma
15
Kol. Suranadi
Putra, S.E.
Cok. Prabawa
A.A. Parmini
I Gst. Suranata
d. Tanda titik (.)kaangge ring pungkur kruna anceng utawi ungkapansane
sampun umum.
umpama:
msl. (miwah sane lianan)
mss. (miwah sane siosan)
e. Tanda titik (.)kaangge ring wilangan sane nyihnayang jumlah
sajeroning malasang angka pasiuan, jutaan, lan selanturne, sejabaning
ring angka tahun lan nomor (halaman, mobil, telepon, miwah sane
siosan).
Umpama :
1.108.100 ukud
Sajeroning nyambatang galah, tanda titik masahang angka jam
sakingangka menitnyane.
Umpama :
Jam 20.15
Jam 13.12
f. Tanda titik (.)nenten mangge ring aksara anceng lambang kimia,
satuanukururan, takaran, tumpama ngan, lan mata uang.
umpama:
Cu
cm
kg
Rp
2) Tanda Koma (,)
a. Koma kaangge pantaraning unsur-unsur ring dalam perincian utawi
penyahcahan.
16
Umpama :
“Meme ka peken meli tabia, bawang, kesuna, lan isen”.
b. Koma kaangge malasang anak kalimat, sane kasikiang olih kruna
penghubung utawi nenten.
Umpama :
Tiang demen melahah, nanging ia tusing.
c. Koma kaangge malasang kutipan langsung saking bagian siosan ring
lenkara.
Umpama :
“Meme masaut, “Depang suba ia magedi”.
d. Koma kaangge malasang kutipan langsung saking pahan lian ring
lengkara.
Umpama :
“Meme masaut, “Depang suba ia magedi”.
e. Koma kaangge pantaraning wastan jadma lan gelar akademis sane
nyarengin minayang saking anceng wastan keluarga utawi marga.
Umpama :
Made Pugeg, S.S.
3) Tanda Titik Koma (;)
Titik Koma kaangge malasang bagian-bagian lengkara yening ring bagianbagian
lengkara wenten tanda koma.
Umpama :
Asil gumine magenepan: kopi lan cengkeh; emas, slake, lan
temaga; celeng lan sampi.
4) Tanda Titik Kalih (:)
a. Titik kalihkaangge ring pungkurpernyataan jangkep yening kasarengin
rangkaian utawi pemerian.
Umpama:
Mahasisya benjang mangda makta piranti nyurat lontar: lontar,
dulang, pengrupak, tingkih, lan kapas.
17
b. Titik kalihkaangge ring pungkur sesampun krunautawi ungkapansane
merluangpemerian.
Umpama:
Galah : Soma, 17 Agustus 2011
Genah Peparuman : Bale Banjar Kalibukbuk
Acara : Naur urunan
c. Titik kalih kaangge sajeroning naskah drama sesampun kruna sane
nguningayang pragina sajeroning bebaosan
Umpama :
Pan Blenjo : “kisidang dampare, De! “ (sambilangan nyiup
roko)
Made Baru :“Nah!” (pasautne ngambres tur alisne mapecukan

2 komentar:

TEMBANG PUPUH MACEPAT PSP 2024

  ·          Tembang Wajib Putri (Pupuh Semarandana)   Singgih Ratu Sang Hyang Widhi. Gung Aksama Iwang Tityang. Asung Paduka Manont...