Selasa, 16 Oktober 2018

MATERI WANGSAN MIWAH WANGUN KRUNA



Bahan Ajar
SMK Kesehatan Bali Khresna Medika
Wangsan Kruna miwah Wangun Kruna Basa Bali
( I Wayan Suardika, S.Pd )

Wangun kruna basa bali, yening rereh ring Basa Indonesia punika maarti bentuk kata. Raris, kruna inggih punika kecap pinih alit sane kantun madue arti. Kruna punika kawangun antuk aksara suara lan aksara wianjana. Dadosne, wangun kruna inggih punika, kecap sane kawangun antuk aksara suara lan aksara wianjana sane sampun madue arti.
Mabinaan sareng lengkara, inggih punika kecap sane kawangun antuk kruna-kruna, madue unteng sane dados tetuekipun.
Mawali ke wangun kruna ring basa bali. Wangun kruna punika kapalih dados kakalih. Inggih punika:
1.      Wangun manut wewangsan kruna; lan,
2.      Wangun kruna manut ring soroh kruna inucap.
Lanturang  ngawedar indik wangun kruna punika. Ring ba duur sampun kabaos inggih punika, wangun kruna kapah dados kalih lingsa. Inggih punika manut wawangsan utawi kedudukan lan manut ring soroh kruna. Ring sor puniki, jaga kadartayang indike punika.


I.                   Wangun Kruna Manut Wangsannya (Wangsan Kruna)
Wangun kruna manut ring wangsanya, inggih punika kruna-kruna manut ring linggih wiadin tegak ipun. Cingak ring sor, minakadi:
1.      Kruna Aran
Kruna aran yening rereh ring basa Indonesia, inggih punika kata benda. Manut ring artine Kata benda punika nenten ja sios, kruna sane nyihnayang barang. Ring lengkara kruna aran dados linging lengkara, katerangan, objek, lan pejangkep.
Kruna aran niki kasiosang malih dados kakalih,inggih punika:
Kruna Aran Sekala inggih punika kruna aran sane sinah wiadin prasida katangkep antuk panca indrya.
Umpami: klambi, dampar, kancrik, potlot,angin, taluh, tur sane siosan.
Kruna Aran Niskala, inggih punika kruna aran sane tan sinah utawi nenten prasida katangkep antuk panca indrya.
minakadi: pesaur, pataken, tatuek, rencana, pabligbagan, lan sane tiosan.
Indik kruna aran selanturnyane rarisang tilik ring Indik Kruna Aran.
2.       Kria, utawi kata kerja
Kruna kria wiadin kata kerja inggih punika, kruna sane mapiteges nglaksanayang pekaryan atawi pilaku. Kruna kria puniki, ring lengkara kapilah dados kekalih, inggih punika kruna kriya lumaksana, lan kruna kriya linaksana.
Kruna Kria Lumaksana (Kata Kerja Aktif)
Minakadi : Majalan, Nulis, Jumujug, Ngandik, miwah sane lian.Ring sasurat lengkara umpaminipun:
1. Ni Putu malajah mamaca.
2. I Pekak natad sampi ka carik.
Kruna Kria Linaksana (kata Kerja Pasif
Conto: Kakirim, Sinurat, Tulisan, kandika, tur sane lian.
Ring lengkara umpaminipun:
1. Sampine katatad olih I Pekak ka carik.
2. Bukune katulisin olih Ni Putu.
Conto kruna kriya sane lian, salah sinunggil sekadi ring artikel titiang indik Kruna Kriya ritatkala Matumbasan.
3.      Kruna Kahanan (Kata Sifat)
Kruna kahanan puniki, nenten ja sios wantah kruna sane nerangang indik cihna wiadin ciri kruna aran. Minakadi conto:
baju putih, inggih punika baju sane warnane putih,
Nyoman jegeg inggih punika ni nyoman sane praraine jegeg,
Asapunika taler sane siosan. Luire: Bagus, Jemet, Lantang, Selem, Bawak, Dueg, tur sane lian-lianan.
4.      Kruna Wilangan (Kata Bilangan)
Kruna wilangan inggih punika kruna sane nyihnayang akehnya, wiadin gapokan (kelompok). Kruna wilangan puniki kapalih dados makudang palihan. Luire:
Kruna wilangan biasa
kruna wilangah sane ngeninin indik angka, minakadi besik, dua, telu, pat, lima, lan selanturnyane.
Kruna Wilangan Undagan (Tingkatan)
Kruna wilangan undangan / tingkat punika minakadi, pertama, ping kalih, ping telu. Ring bulan bali kabaos, kasa sane madue arti kapertama, karo artinya sane ping kalih, lan selanturnyane. Selanturnyane indik bulan Bali katulis ring kupakan titiang ring Mengenal Bulan Bali. Nika kawastanen kruna wilangan undagan.
Kruna Wilangan Pahan (Pecahan)
Conto: tenga, apempatan, apahteluan, lan sane siosan. Kruna wilangan pahan (pecahan) wenten sorohnya, minakadi:
Kruna Wilangan gebogan.
Conto: telung benang, karobelah, Lebak, Samas, Domas, telungatak, lan sane siosan.
Kruna Wilangan Pepasten
conto: biu aijas, jatma adiri, sampi aakit, kedis apacek, tur sane lianan.
Kruna Wilangan Tan Janten
Sekadi kasengguh tan janten, nika tan pasti. Umpaninya: Liu, begeh, ombeh, bedik, ketek, tur sane lian.
5.      Kruna Wawastan
Kruna wawastan inggih punika kruna sane ngawewehin ring pesengan wiadin adan jatma. Kruna wawastan puniki akeh kaanggen ring satua-satua Bali. Kruna wawastan punika contoh ipun I, Ni, Sang, Hyang, miwah sane lianan?
Umpami:
Sang cangak lan kakua,
I Lutung ajak i kakua,
Sang Nandaka,
Kruna Pangarep
Kruna pengarep wiadin kata depan inggih punika kruna sane ngraketang kruna-kruna wiadin lengkara, biasane karingin olih kruna aran lan kruna katerangan. Kruna pengarep luire : di, ka, ba, I, ring, ri.
Umpami:
I Meme meli baas di warung.
I Putu Bagus luas ka Badung tuni semeng.
Ri sampun wusan ngajeng penyemeng, Nyoman Manis masekolah.
6.      Kruna Panyambung/Pangiket
Kruna penyambung wiadin Kata Sambung inggih punika kruna-kruna sane nyambungang kruna wiadin lengkara-lengkara. Yening rerehang ring Basa Indonesia, kruna sambung puniki minakadi, dan, atau . Nanging ring basa Bali kruna panyambung puniki, minakadi Krana, yadiapin, wireh, utawi,lan, wiadin, lan sane tiosan.
Sekadi contoh ring sor:
I Made ngaba pajeng, wireh langite gulem.
I Putu lan I Made luas masekolah.
Ni Nyoman Manis majalan ka sekolah yadiapin kari sabeh
lan sane siosan.
Kruna Paneges
Kruna peneges puniki luire: ya, ja, sih,ke, te.
Umpami,
Baang ke tiang nyilih potlote ajebos.
Tulungin ja titiang mangkin, titiang nyelang jinah domas rupiah manten.
Rarisang rereh conto sane lianan.
Kruna Pangentos
Yening rereh ring basa Indonesia, kruna pengentos puniki nenten ja sios wantah Kata Ganti. Kruna pengentos puniki, minakadi:
Pangentos Jatma ka pertama (Kata ganti orang pertama)
Conto: iang, tiang, icang
Pangentos Jatma kaping kalih (Kata ganti orang kedua)
Conto: Cai, Ragane
Pangentos Jatma kaping tiga (Kata ganti orang ketiga)
Conto: ia, dane, ipun, ida
Selanturnyane rarisang wacen ring sasurat titiang ring Mengenal Kata Ganti ring basa bali sane sampun titiang unggah dumun. Drika kasurat indik kruna pengentos puniki.
7.      Kruna Panguuh
Kruna penguuh wiadin kata seru puniki wenten makudang soroh. Minakadi contoh: aduh, arah,beh, ah, ih, peh, lan sane siosan.
Aduh, batis tiange ketanjung.
Beh, suba tuun ujan.
. Kruna Keterangan
Kruna katerangan puniki wenten makudang soroh. Minakadi:
Katerangan genah
Katerangan genah minakadi: pasar, paon, pasih, tukad, sakolah, tur sane lianan.
Katerangan galah/waktu
Katerangan galah/waktu, luire: ibi, tuni, sanja, peteng, semeng, tengai, sandikala, puan, telun, busan, mara, lan sane siosan.
Patut katureksain, inggih punika kruna aran wiadin kruna-kurna sane lianan, ring basa bali punika wenten mabinaan nganutin desa, wiadin tempat.
Ring bali desa mawacara, artine kruna miwah wangun lengkara punika nganutin desa ring dija basa punika kaanggen. Mapan, soang-soang desa madue ceciren soang-soang. Sekadi sane sampun lumbrah kauningin, yening ring Buleleng kruna-kruna akeh ngangge aksara suare e utawi ne ring ukur kruna. Minakadi:

es dados ese
barong dados baronge
baju dados bajune
Taler asapunika ring soang-soang desa ring Bali madue cecirin soang-soang. Indik cecirin puniki ring tabuh munyi (logat) anake sampun uning sakeng napi asal ipune.

II.                Wangun Kruna Manut Sorohipun

1.      Kruna Lingga
Inggih punika: Kruna sanedurung polih wewehan (Pangater, Pangiring, Miwah Seselan) Conto: jalan, jagur, laib, tulung, tresna, msl.
2.      Kruna Tiron
Inggih punika: Kruna sane sampun poih wewehan (Pangater, Pangiring, miwah Seselan)
Pangater
(a-, ma-, su-, ka-, pa-, pati-, pari-, maka-, saka-, kuma-, sa-, pa-, pi-, dur-, swa-) Conto: aukud, majalan, sudharma, kaejuk, pajalan, patigrepe, makadadua, sakabesik, kumalipan, sasampun, pitresna, pajalan, durlaba, swabawa)
Pangiring
-a, -e, -ne, -ang, -in, -an, -n, -wan, -nyane ) Conto: alapa, bastise, memene, ngadepang, tulisin, menekan, bapan tiange, dharmawan, pangiringnyane.
Seselan
( -in-, -um-, -el-, -er- ) Conto: sinurat, sumaur, telapak, gerigi
3.      Kruna Polah
Inggih punika: kruna sane sampun polih pangater anusuara ( nya, ma, na, nga) Conto:
Sampat = Nyampat
Sinduk = Nyinduk
Paca = Maca
Pancing = Mancing
Tulis = Nulis
Tundik = Nundik
Kandik = Ngandik
Kajang = Ngajang
Selanturnyane rarisang wacen ring posting titiang, ngeninin Kruna Polah puniki.
4.      Kruna Dwi Lingga
Inggih punika: kruna lingga sane kapingkalihan Kruna Dwi Lingga malih kapalih dados 5 soroh luirnyane:
Kruna Dwi Sama Lingga,
Inggih punika: kruna lingga sane kaucap pingkalih. Conto: gede-gede, mokoh-mokoh, alit-alit, msl.
Kruna Dwi Samatra Lingga
Inggih punika: kruna lingga sane kaucap ping kalih, nanging ucapan sane ping kalih mauwah. Conto: kitak-kituk, tundak-tundik, delak-delik, dengak-dengok,msl.
Kruna Dwi Maya Lingga
Inggih punika: kruna lingga sane kaucap apisan nenten prasida ngawetuang arti, nanging yening kaucap ping kalih wawu prasida madrebe arti. Conto: kapu-kapu, kunang-kunang, kupu-kupu, ogoh-ogoh, msl.
Kruna Dwi Purwa Lingga
Ingih punika: kruna lingga sane kecape ring ajeng kapingkalihang. Conto: sesate, sesari, sesajen, dedalu, msl.
Kruna Dwi Wesana Lingga
Inggih punika:kruna lingga sane kecape ring ungkur kapingkalihan tur kadulurin antuk pangater (paka-). Conto: pakateltel, pakenyitnyit, pakecorcor, msl.

5.      Kruna Satma/Kata Majemuk (kruna Dwi Bina Eka Sruti)
         Inggih punika:angkepan kalih kruna sane ngawetuang arti asiki
         Kruna satma kapalih dados kalih soroh luirnyane:
         a. Kruna Satma Sepadan (Setara)
             · Kruna Satma Nyihnayang Matungkalik
               Conto: meme bapa, cerik kelih, luh muani, tegeh endep, selem putih, matah lebeng, bah bangun,
               lemah peteng, kemu mai, kaja kelod.
             · Kruna Satma Ngerasang Arti
               Conto: joh sawat, selem denges, peteng dedet, nyunyur manis, langsing lanjar, tegeh ngalik, pait
               makilit, putih ngempur, manis melenyad, msl.
         b. Kruna Satma Tan Sepadan (Tak Setara)
             Conto: biu batu, tiing ampel, kesela sawi, jebu garum, katik cengkeh, papah biu, nyuh gading, msl.
Asapunika indik pahpahan kruna ring basa Bali. Asiki ngeninin wangsan kruna, sane kekalih ngeninin soroh wangun kruna.




Tidak ada komentar:

Posting Komentar

TEMBANG PUPUH MACEPAT PSP 2024

  ·          Tembang Wajib Putri (Pupuh Semarandana)   Singgih Ratu Sang Hyang Widhi. Gung Aksama Iwang Tityang. Asung Paduka Manont...